1155787706

20

Zdobyć historię

wyższala skutecznością dydaktyczną tę ostatnią, to jednak przez fachowców — historyków i kryty ków literatury — traktowana była jako gatunek podejrzany. Będąc nieodłączną towarzyszką historiografii, musiała szukać dla siebie miejsca tam. gdzie jej „karmicielka” milkła, bądź mówiła niedostatecznie wiele. Jako zawsze suplcmcntarna, eksponowała ten własny status, oferując czytelnikowi atrakcyjniejszą konwencję fabularną, dctaliczność przedstawienia i psychologię. Fikcyjne wypełnianie historiograficznej pustki było usprawiedliwiane przejęciem od historii funkcji nauczania przeszłości:

Powieściopisar/e uzasadniali na gruncie dydaktycznym użycie zmyślenia, argumentując, iż może

ono ułatwić czytelnikowi dostęp do przeszłości³.

Balansując między' „prawdą” a „zmyśleniem” powicściopisarz historyczny zawsze stawał w rozpaczliwej sytuacji między Scyllą — historykiem a Charybdą — krytykiem literackim. Na gruncie XIX-wiecznej powieści historycznej dylemat ten wydaje się nieprzezwyciężalny. Kazimierz Bartoszyński, podkreślając fakt degradacji tej formy gatunkowej, nic wskazuje jednak istotnej zmiany w^; poetyce jej XX-wiecznej odmiany:

Podczas gdy powieść historyczna respektująca tradycyjną poety kę przechodzi dziś wyraźnie do literatury drugorzędnej, w dwudziestowiecznej powieści historycznej działają dwie przeciwstawne siły'- Z jednej strony — tendencja do rekonstruowania minionych światów jako bezpośrednio danych w ich chaotycznej niepowtarzalności i komplikacji, do umieszczenia narratora niejako w ich wnętrzu, bez troski o zapewnienie mu dystansu i dobrej orientacji (wystarczy jako realizacje tej tendencji wymienić powieści Teodora Parnickiego, Hermanna Brocha, Thomtona Nivena Wildera). Z drugiej strony — rozwijają się przejrzyste w strukturze, informatywne, korzystające w pełni z dokumentamej motywacji i wykraczające poza fikcję literacką gatunku: opowieść biograficzna i reportaż historyczny⁴.

Ani „iluzja bezpośrednio danych minionych światów”, ani „udokumentowane w pełni gatunki paralitcrackie” nie wnoszą do problemu tożsamości powieści historycznej istotnej zmiany. W interesującej nas perspektywie mimetycznej, próbą wyjścia z opozycji fikcja historyczna — historiografia naukowa, może być następujące pytanie: czy przeszłość w ogóle może stać się przedmiotem przedstawienia?

„Przeszłość nie istnieje.”⁵ Radykalność lapidarnej odpowiedzi, jakiej być może udzieliłby na to pytanie Dcrrida jest pozorna. Już Husserl zwrócił, że paradoks rządzi odniesieniem słowa historii, podkreślając jednocześnie, że nic jest to ty lko problem tej nauki:

to oczywiste, żc nikt nie mógł marzyć o takiej retroferencji historycznej; oczywistym jest także, że epistemologia nigdy nie była traktowana jako zadanie właściwie historyczne⁶.

Budowanie tej relacji będzie nieodłącznie związane z reaktywacją sensu źródła, z wydobyciem go spod osadzających się nad nim warstw dyskursów, których stało się częścią. Oczywiście, może do tego dochodzić jedynie poprzez wprowadzenie źródła w kolejną siatkę analizy i fabularyzacji, ze świadomością jednak deformującego wpływu każdego ujęcia.

Refleksja krytyczna nad dyskursem historii poddała wielostronnej analizie problem odniesienia dzieła historycznego do minionego bytu, a przede wszystkim trzy elementy tej relacji: referencjalną skuteczność „źródła historycznego”, moment wypowiedzi historyka, oraz jej fabularną konstrukcję. Rewizja dyskursu historycznego nie mogła nie wpłynąć znacząco na nowe widzenie powieści historycznej.

^ł E. Wesseling, Writing History As A Prophet. Postmodermst Innovations of the Historical Novel, Amster-dam/Philadelphia 1991. s. 42—3.

⁴    K. [bartoszyński..Popioły” i kryzys powieści historycznej. [W tegoż:) Teoria i interpretacja. Warszawa 1985. s. 278.

⁵    J. Dcrrida, MEMOIRESfor Paul de Mon, s. 58—9.

⁶    E. Husserl, L'origme de la geometrie, traduction et introduction par J. Derrida, Press Universitaires de France 1962, s. 201.