SDC11002

c. Liczebniki zbiorowe

Należą tu: dbtojb, dwoją., dwoje 'dwoje’; obojb, oboja, oboje 'oboje’; trojb, troją, troje *trojełetron (ćeften), -a, -o 'czworo'; pet on (foton), -a, -o 'pięcioro’; .test on (Ustni), -a, -o 'sześcioro*; sedmon (sedmen), -a, -o 'siedmioro’; asm on (osmen), •a, -o 'ośmioro’; deręton (dereni), -a, -o ‘dziewięcioro’; deseton (desęten), -a, -o 'dziesięcioro'. Z nich liczebniki dtojb, -a, -e, obojb, -a, -e i trojb, -a, -e odmieniały *ię jak zaimki typu palatalncgo (zob. wzór *jb, ⁹ja, •je, § 35, b), np. m. i n. dbi ojego, dbtojemu itd., f. dbvojtje, dwojeji itd. Pozostałe liczebniki miały odmianę taką jak przymiotniki w formie niczłożoncj (prostej), np. m. foton, pet ora, pętoru itd., f. fotna, fojary, pętnri itd., n. fotoro, fotora, fotom itd. (zob. § 36).

* względu na znaczenie i funkcję składniową liczebniki zbiorowe w języku scs. w formie’ i* *p°*ób następujący: 1) występują one samodzielnie

.    ’ z^^słona w świątyni rozdarła sic na dwoić (na

braci* itp.; 3» wyodrębni.;. « '    •    / ^TatW \°rutrbj(j 'dziesięcioro (dziesięciu)

"ojego 'jedno z dwojga’ jest czworo’ itp.

r^d.r^{y) 2}1** ^m - p—

troje te 'tych troje', iettory tętb tbtę ^wszysiJdcj^ g* ^d*^V°>**° ‘^{,cdno 2 dwo,Ka}’ 72

§ 18. Grupy przestawkowc: ra < or, la < ot, ri < er, li < et a. Proce* przestawki (mctatczy)

Prasłowiańskie połączenia (grupy) samogłosek o. * ze spółgłoskami płynnymi z, / zmieniały się w położeniu przed spółgłoskami, z wyjątkiem j (i), w różny sposób w poszczególnych językach słowiańskich, a ściślej mówiąc, w dialektach praslowiań-skich w dobie względnej jeszcze jedności. W nagłosie wyrazu przed spółgłoską występowały tylko dwugloski or, ot; natomiast w śródgłosie między spółgłoskami — or, ol i er, el. Przyjmuje się umownie w nauce oznaczanie symboliczne grup naglo-sowych przez ort, olt, a grup śródgłosowych przez tort, tolt, tert, tell; litera I jest tu symbolem jakiejkolwiek spółgłoski¹.

Przyczyny przestawki (metatczy) wymienionych grup tkwiły zapewne w ogólniejszej tendencji otwierania sylab, czyli unikania sylab zamkniętych, w języku ps. (por. §§ 33, 2 i 7, d), por.: ps. •ordlo (sylaby: or-dlo) £ scs. rato (sylaby: ra-lo. d wypadło), poi. radio (ra-dlo), ale biak przestawki w orali (sylaby: o-ra-ti), orq <

< *orjv, oreli *orjeIi(o-rq < *o-rjq, o-re-h ^ *o-rje-li)\ ps. ⁹ bort i {bor-ti) 7* scs. brali (bra-ti), ale borq s* *borję, boreli < •borjeti (bo-rq    *bo-rję, bo-re-łi ś •bo-rje-ti)\

ps. *melti (mel-ti) > scs. mlłti (mlł-ti), ale metę < *melję, meteii s* ⁹meljeli (me--lę ^ *me-ljq, me-te-ii < *me-lje-U) itp. Pozostałe języki indocuropcjskic tego rodzaju zmian nic przeprowadziły, o czym świadczą niektóre wspólne stare wyrazy dla języków słowiańskich, bałtyckich i germańskich, tj. grup bliżej niegdyś spokrewnionych.

Przestawka wymienionych wyżej grup była zapewne procesem -długotrwałym i nierównomiernie przebiegającym na obszarze dialektów prasłowiańskich. Przypuszcza się, żc końcowy okres przestawki, zwłaszcza grup śródgłosowych, przypada na przełom wieku VIII i IX. Za taką chronologią przemawia zapożyczone imię cesarza Karola Wielkiego Karl w różnej postaci w językach słowiańskich, por. poi. król, czes. kr dl, ros. korol. Trzeba dodać, że imię własne cesarza stało się tu synonimem władcy — wyrazem pospolitym, oznaczającym władcę w' ogóle.

W języku scs. dawne ps. grupy zmieniły się podobnie jak w pozostałych językach południowosłowiańskich, mianowicie:

ort ^ rat, olt > lat, tort > trat, tolt ^ tlat, tert ^ trłt, tell ^ tlłt Należy tu zauważyć, że przestawce towarzyszyło wzdłużenie samogłoski o w 6, co dało a, i wzdłużenie e w e, co dało /.

Różnic rozwinęły się ps. grupy w językach zachodnioslowiańskich. Rozwój grup nagłosowych mógł być dwojaki i zależał od intonacji: ort, olt pod intonacją cjrkum-flcksową "(opadającą) uległy tylko zwykłej przestawce w rot, lot, natomiast pod intonacją akutową (rosnącą) grupy tc przeszły w rat, lat, a więc podobnie jak w języ południowosłowiańskich. U Słowian zachodnich ps. grupy tert, telt przekszt* ct} się zgodnie w trłt, tlłt. Inaczej stało się z grupami tort, tolt, które na obszarac czes o--słowackim przestawiły się podobnie jak u Słowian południowych, a więc w trat, tlat. W językach polskim i obu łużyckich zaszła tu zwykła przestawka: tort > not, tolt > (lot. *W późniejszych okresach rozwoju każdy z języków przeprowadził swoje

\

* O symbolice órt, dli, tdrt, tdlt zob. $ 32, a, 1.