shils1

52

munistycznym rozwiązaniom ekonomicznym, lo znaczy powszechnemu planowaniu, przedsiębiorstwom państwowym i rygorystycznej kontroli sektora prywatnego, ich uznanie instytucji liberalnodemo-lcratycznego społeczeństwa obywatelskiego mówi coś istotnego o prestiżu tego społeczeństwa poza granicami Europy Zachodniej (i Ameryki Północnej) po drugiej wojnie światowej. Oczywiście w krajach tych podejmowano próby wykazania, że istnieją w nich swoiste tradycje życia społecznego, które można potraktować jako ekwiwalent libcralnodemokratycznego społeczeństwa obywatelskiego, lub też starano się - jak to czynił na przykład Jayaprakash Narayan w Indiach - przystosować wzory zachodniego, liberalnodemokratycznego społeczeństwa obywatelskiego do pewnych tradycyjnych reguł sprawowania władzy w społecznościach lokalnych. Mimo że walka o niezależność bywała niekiedy zawzięta, ideał społeczeństwa obywatelskiego i jego liberalnodemokratyczne instytucjonalne formy zwyciężyły - przynajmniej w zasadzie. Choć politycy, dziennikarze i uczeni twierdzili często, że ..instytucje te nie odpowiadają naszym potrzebom", i choć w praktyce te obywatelskie instytucje ustanowione u progu niepodległości w istotny sposób wypaczano, a nierzadko znoszono, cywilni i wojskowi politycy często powtarzali, że ich celem jest ostateczne przywrócenie liberalnej demokracji.

W krajach komunistycznych mieliśmy do czynienia z dość podobną sytuacją. „Stalinowska konstytucja” z 1935 roku, stworzona i uchwalona w czasie, gdy w praktyce dopuszczano się najbardziej monstrualnych odstępstw od zasad społeczeństwa obywatelskiego, miała sugerowuć, że Związek Radziecki jest społeczeństwem obywatelskim. „Demokracje ludowe" były pojętnymi uczniami: stworzyły atrapy instytucji społeczeństwa obywatelskiego, rządów prawa, wolności stowarzyszeń i zgromadzeń, instytucji przedstawicielskich itp., a w praktyce ich rządy odwoływały się do najbardziej nieobywatel-skich metod, całkowicie sprzecznych z obyczajami liberalnodemokratycznego społeczeństwa obywatelskiego.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat w przodującym i największym kraju komunistycznym, a także w pomniejszych krajach komunistycznych. ich przywódcy stracili pewność siebie oraz poczucie prawomocności. i dlatego zdecydowali się na próbę pojednania z coraz bardziej niezadowolonym społeczeństwom. Występuje w⁷ nich także, jak się zdaje, autentyczne dążenie do bardziej obywatelskiego, bar-

—-----------w.......    .

dziej liberalnego, bardziej demokratycznego społeczeństwa. Jakiekolwiek są tego motywy czy przyczyny, jasne jest. że ideały liberalnej demokracji i społeczeństwa obywatelskiego zachowały całą swą dotychczasową ekspansywną siłę. Pozostaje jednak pytanie, czy występuje w nich także postawa obywatelska, konieczna dla skutecznego działania tych instytucji. Czarna Afryka udzieliła na to pytanie negatywnej odpowiedzi, daleko także do takiej sytuacji na Bliskim Wschodzie.

Trudno powiedzieć, co wyniknie z tego pojawienia się dążenia do społeczeństwa obywatelskiego w krajach, w których tradycje obywatelskie są znikome.

Tradycja zbiorowej samoświadomości nie mogłaby istnieć bez ośrodka, jaki stanowią centralne instytucje i ich działania: one z kolei nie mogłyby funkcjonować jako reprezentatywne instytucje obywatelskie bez tradycji obywatelskiej samoświadomości zbiorowej. W zachodnich społeczeństwach liberalnodemokratycznych instytucje i zbiorowa samoświadomość wzrastały razem. Oddzielone - nie miałyby żadnego znaczenia.

Ideologia nie może stanowić namiastki obywatelskiej samoświadomości zbiorowej.

Przełożyła Dorota Lachowska