skanuj0065 2

120 Fonetyka

Inne przykłady z języka współczesnego: wiercić, stp. wirotó^- *vrtiti; śmierć, stp. śmirćą- *svmrU\ serce,‘stp. siercet- slrcez— *srdkce-, pierścień, stp. pirścień z— *pfstent,) cierń, stp. eirń||ctrz» *Ir»s; wierzba, stp. wirzbaz- *vfba-, sierp, stp. sirpt- *sfpw, czerpać, stp. czyrpaća- *i'Sfpati; czerw, stp. czyrw[|czyrzw    *Ćfm; pierwszy, stp. pirwy\pirz\oy z- *prm;

dzierżę, stp. dzirżę z— *dflę; pierzchnąć, stp. pirzchnąć z- *pfchnęti-, wierzch, stp. wirzch i- *vrchn\ zmierzch\zmierzk\zmirzk i— *svmfln.

Wynikające stąd, jak widać z przykładów, w niektórych wypadkach oboczności typu tirt\\tart, Hrd\\tard, tirsljtors, tirzltarz, ftrń||łarn, tirl'\\larl dadzą się sprowadzić do procesu przegłosu, któryśmy poznali w opisie rozwoju samogłosek *e i *i (§§ 21, 22).

Trafiają się zaburzenia w tych obocznościach wskutek oddziaływania czynników drugorzędnych. Tak na przykład nowsze polskie ziarno można pojmować jako wynik wyrównującego wpływu miejscownika zimie, który narzuci! innym formom przypadkowym miękkość i w temacie, przejmując od nich w zamian tematyczne o. Wynikiem upodobnienia ćwirdza ćwirdzić do twardy jest późniejsze twi(e)rdza twi(e)rdzić.

Jak przytoczone przykłady pouczają, kontynuant głoski *r zawiera w sobie albo r, albo rz; to drugie przede wszystkim i najczęściej przed spółgłoską wargową i tylnojęzykową, np. cirzpisz wi(e)rzba pirzwy pierzchnąć, wi(e)rzch, W niektórych wyrazach rz ustępuje na rzecz r, np. ci(e)rz-pieć cierpieć, w innych trzyma się dotychczas.

Jak inne staropolskie ir yr (por. §§ 19, 20), także powstająca z *r grupa ir||irz przechodzi w erjer lub erzjerz. Najwcześniej, bo od połowy XIV w., podlega tej zmianie tft krótkie. Oboczność er Jer, erz\\erz ma swoje źródło w wytwarzającym się na przedhistorycznym polskim podłożu zróżnicowaniu iloczasowym grupy *tft na tft\trt-, w szczegółach proces ten nie jest dostatecznie wyjaśniony, a został zatarty wskutek przyczyn niefonetycznych — wyrównań i pokrzyżować morfologicznych. Że to pochylone er erz żyje w średniopolszczyźnie, dowodzą na przykład takie wyrazy z języka Kochanowskiego, jak cilrpieć cićmie wyczćrpać czerwony zamiśrzknąć pierzchliwy pierwszy sićrpy twiirdza wiirzba wićrzch-, także słownik Knapskiego (oznacza e literą e, c. literą i) wyróżnia er w wyrazach ciernie czerpam czerw czerwony wierzch pierwszy sierp pierścień wiercę śmierć mierzch czernić twierdzę, ner -w wyrazach dzikrżę sćrce. Pochylone er oznacza się też przeważnie jako takie u Kopczyńskiego i w wieku XIX (por. § 25).

W gwarach Polski północnej zostało ujednostajnione 'er we wszystkich wyrazach (z wyjątkiem ćeroony), np. śrherć ferśi sćrce ćerfeć ferśy. W Polsce południowej (już Krajnę należało tu dawniej zaliczać) w jednych wyrazach występuje er, np. ćierć per ii śrherć serce, w innych er, np. ćerfeć śirp ferśy iefba iefx. Ilość tych wyrazów z er waha się zależnie od okolicy.

§ 36. Pobld rozwój *tjt

Już w przedhistorycznym rozwoju polszczyzny prasłowiańska grupa *tlt uległa zmianie, która polegała na tym, że element płynny występuje jako spółgłoska ł, a elementem zgłoskotwórczym staje się samogłoska, i to rozmaita, w zależności od charakteru poprzedzającej ją spółgłoski, mianowicie:

1.    Po spółgłosce zębowej *ilt --> tłut, np. stp. słuńce z— *slmce, por. scs. słinice-, slup t— *stłup e- * stępi, por. scs. stlipi-, zapożyczone tłumacz *ilmatb.

2.    Po spółgłosce wargowej *vlt -u colt, np. stp. mołwa i pochodne npol. mowa, scs. mhva z— *męva, albo *vlt -a vułt, np. pułk z— połk (rzadko także pełk, por. Świętopełk) *plki, scs. pliki.

3.    Po spółgłosce tylnojęzykowej *klt -z lćełt, np. kiełbasa e— *klbasa, por. scs. klibasa-, (z)gielk *glki; chełpić się i pokrewne oparte na rdzeniu *cMp--, chełm 'wzgórze’ <— *chlmi, scs. chlimi-, stp. chełznąć 'kielzaó, powściągać’, npol. kiełznąć-, chełst 'szelest, łoskot’ (— *chęzng *chlsti.

Ślad tego, że prasłowiańskie długie tU częściowo zachowało długość, częściowo się skróciło, znajdujemy.w staropolskiej oboczności mowić\\mówię, która i dziś się zachowuje, ale wskutek drugorzędnych wyrównań w odmiennej postaci moica : mówić. Różnicą iloczasu objaśniałaby się także oboczność pułk połk'\pełk.

Tylko w gwarach kaszubskich natrafiamy na inny rozwój. Pierwotny stan kaszubski został zresztą mocno nadwerężony przez wpływy polskie, może jednak od początku były tam wahania między zastępstwem czysto polskim, a innym, specyficznie kaszubskim. Na pewno jednak więcej specyficznego zastępstwa znajdziemy w dawnych zapisach nazw miejscowych, co by przemawiało za polskimi nowszymi wpływami, np. Stolpa 1204 — dziś Słupia, Stolp 1240 — dziś Słupsk. W wyrazach pospolitych loi/nać'tłumacz’, kołbasa, kołp 'kiełp, łabędź’, xołpic 'chełpić (się)’. Rozwój t\t w tołt obejmował pierwotnie nawet niekaszubskie północno-polskie dialekty, skoro w Bgn znajdujemy zapis Cholm (= Chołm) i jeszcze w 1402 r. w Chołmie (w Sieradzkiem). Jako ciekawostkę warto zanotować archaizm mołwa w¹ południowej części Cieszyńskiego.

§ 37. Polski rozwój *t|'t

W przedhistorycznej dobie rozwoju polszczyzny dokonuje się zmiana prasłowiańskiej grupy *tl't -w ten sposób, że element płynny -występuje jako głoska ł, rzadko l, a elementem zgłoskotwórczym staje się samogłoska różnego rodzaju zależnie od charakteru poprzedzającej go spółgłoski, mianowicie:

1. Po spółgłosce zębowej *tl't=±tlut, np. długi ^■^td]'gi, por. scs. dfogl;