skanuj0141

272 Fleksja

swobody szyku tych części mogia w wypadkach, gdzie sens nie zapobiega} nieporozumieniom, powstać dwuznaczność, np. zdanie Ociec widni syn może znaczyć Ojciec widni syna lub Syn widni ojca. Użycie w^r dopełnieniu wyraźnej formy D zapewniało jednoznaczność zdania.

W nowej polszczyźnie zauważamy szerzenie się formy D w roli B także w niektórych rzeczownikach nieżywotnych, na przykład nazwach tańców— tańczyć mazura, oberka; gier — grać w brydża, w tenisa-, monet — wydać rubla, franka-, papierosów — palić papierosa, sporta, zefira-, w niektórych zwrotach — mieć nosa, splatać figla, zabić ćwieka, dać szczotka. Przyczyny wciągania tych rzeczowników w zakres żywotnych są rozmaite, a objaśnienie ich należy do gramatyki opisowej.

Na osobną uwagę zasługuje to, że dawne tematy na *-n w polszczyźnie historycznej używają tylko formy B w funkcji M (por. § 2).

Podstawa rozwojowa:

§ 6. Narzędnik 1. p.

Temat	Końcówka	Przykłady
-0	-omb	*rodomb *vozornb *rabomb
-u		*»ymmb *vohmb
-jo	-emb	*męi'emb *d$latel'emb *cesar'emb
-i	•bmb	*go8tbmb *golębbmb
-n	-bmb	*kamenbmb *dbnbmb

W historycznej polszczyźnie jest w użyciu jedyna końcówka N -cm, np. rodem wozem, synem wołem mężem ojcem przyjacielem cesarzem gościem gołębiem kamieniem dniem. W zakresie tematów na *-u, *-jo, *-i, *-n stanowi ona prawidłowy fonetyczny kontynuant prasłowiańskich końcówek *-ems, *-nms,    którego e jest odziedziczonym *-e, już też wyni

kiem rozwoju mocnego *f lub *j. Natomiast w zakresie tematów na *-o końcówka -em jest wynikiem wyrównania na wzór tematów na *-«, co sporadycznie trafiać się musiało w praslowiańszczyźnie, jak świadczą formy zabytków staro-ccrkiewno-slowiańskich w rodzaju glaszms-, pochodzeniem końcówki -em z *-»mi tłumaczy się twardość wygłosowej spółgłoski ich polskiego tematu. Bozpowszechnieniu końcówki -em na wzór -zms sprzyjała ta okoliczność, że wszystkie inne tematy miały również końcówkę -em.

§ 7. Miejscownik I. p.

Podstawa rozwojowa:

Temat	Końcówka	Przykłady
-0	-e	*rod£ *voz£ *rab£
-u	-u	*synu *volu
-jo	-i	*mę2'i *d£lateVi *c£sar'i
-i	-i	*gosti ‘ * gołębi
-n	-e	*kamene *dsne

Stan odziedziczony z języka prasłowiańskiego utrzymuje się w zakresie rzeczowników — tematów na *-o, które mają końcówkę -'e^= £, zatem rodzie płocie wozie lesie snopie grzybie wale szumie, plonie itp. Do XVI w. także rzeczowniki z tematem na kg ch mają końcówkę c (którego pochodzenie z £ kontynuującego przedsłowiańską dwugłoskę ujawnia się w rodzaju zmiękczenia *k w c', *g w dz). np. człowiece języce zamętce pagórce obłoce bodze okrędze straszę grzesze slusze.

W zakresie wszystkich innych tematów rozpowszechnia się od najdawniejszych czasów końcówka -u właściwa pierwotnie tylko tematom na - u. Ogarnia ona tematy na -jo, które zupełnie wyjątkowo, np. gaji stoicy (w. XIV), zachowują odziedziczoną końcówkę -t. Zapanowuje w nielicznych tematach na -i, np. gościu gołębiu, oraz tematach na -n, np. kamieniu płomieniu, z których jedyny dzień dotąd trzyma się z pierwotną końcówką *-e, ale tylko w skostniałym zwrocie we dnie (i w nocy), bo zresztą także w dniu. Wtargnęła nawet do tematów na -o, na co wskazują takie rzadkie, średniowieczne formy, jak np. sadu ludu czasu baranu; na stałe jednak utrzymała się tylko u rzeczowników z tematem na spółgłoskę k g ch, np. ptaku Bogu duchu, usuwając od wieku XVI stare -e, np. place Bodze dusze. Z innych tylko pan przybrał -u, zapewne wskutek wyrównania w stałym zwrocie panu Bogu.

Natomiast rzeczowniki-tematy na *-u z wyjątkiem syn i dom, których Mc kończy się na -u, np. synu domu (oczywiście także wierzchu, jak wszystkie na -ch), przejęły końcówkę -'e tematów na *-o, np. wole miedzie ledzie czynie.

18 —Gramatyka hist. jęz. poi.