skanuj0189

368 Fleksja

II. Do wyrażenia jednokrotnej, dokonanej w przeszłości akcji (co się stałoś) służyły formy aorystu różnego typu (które w pełni żywotności posiada np. język staro-cerkiewno-słowiański).

Jako podstawa polskiego rozwoju wchodzi w grę tylko jeden szereg form fleksyjnych, mianowicie tzw. aoryst sygmatyczny bezspójkowy czasowników z tematem bezokolicznika o wygłosie samogłoskowym, którego końcówki były następujące: -chz, -e, -chomz, -sle, -Sę, np. ddlachz, (Ula, de la, dćlachoim, delaete, (Udaję; chualicks, cłmali, chnałi, chvalichom%, ehraliede, ckoaliię. Owo -ch wymienne z sz to kontynuant pierwotnego *, morfemu znamiennego dla tego typu aorystu, który właśnie dlatego nazywa się sygmatycznym; grecki wyraz oiypa nazywa literę *.

W tym prasłowiańskim szeregu fleksyjnym dokonały się na polskim podłożu następujące zmiany:

1.    końcówkę 3 os. 1. mn. -Sę zastąpiła końcówka -chą-,

2.    czasowniki, które końcówkę bczokol. -ti przybierały bezpośrednio do rdzenia zakończonego spółgłoską, rozszerzały go o samogłoskę -e i dopiero do tej podstawy przybierały wymienione powyżej końcówki osobowe.

Odmianę aorystu w polszczyźnie można tedy rekonstruować w sposób następujący: działach, działa, działa, dzialachom, działajcie, dzia-łachą (temat bezokol. na -a); widziech, widzie, widzie, widziechom, wi-dziejcie, widziechą (temat bezokol. na -e); chwalieh, chwali, chwali, chwałi-chom, chwaliicie, chwalichą (temat bezokol. na -»); wiedziech, wiedzie, wiedzie, wiedziechom, wiedzieicie, wiedziechą (rdzeń spółgłoskowy rozszerzony o -e); idziech, idzie, idzie, idziechom, idzieicie, idziechą (rdzeń spółgłoskowy rozszerzony o -e); ukradziech, ukradzie, ukradzie, ukradzie-chom, ukradzieście, ukradziechą (rdzeń spółgłoskowy rozszerzony o -e) itp.

Formy liczby podwójnej nie zachowały się w polszczyźnie, dlatego nie uwzględniono ich w podanych poprzednio prawdopodobnych prasłowiańskich szeregach fleksyjnych odmiany aorystu i imperfektu.

Jakież były losy imperfektu i aorystu w języku polskimi

1.    W najstarszej znanej nam z średniowiecznych zabytków fazie rozwojowej polszczyzny formy te należą do wyjątkowo spotykanych archaicznych szczątków; naliczono ich 26: w Kazaniach świętokrzyskich — 8, w Psałterzu floriańskim — 13, w Psałterzu puławskim — 2, w Zapisce sądowej z r. 1401 — 2, w Biblii szaroszpatackiej — 1; w innych zabytkach można znaleźć formy aorystu, ale tylko od czasownika być.

2.    Obie te pierwotnie różne formacje w wielu wypadkach spłynęły we wspólnej formie:

a) Stało się to zawsze w 3 os. 1. mn., w której się uogólniła (zapewne jeszcze w większości dialektów prasłowiańskich) końcówka -chą.

b)    Nastąpiło to także w 1 os. 1. p. oraz w 1 i L’ os. 1. mu. w zakresie tych czasowników, których temat bezokol. nie kończy się na -i. Jeśli bowiem w wygłosie tematu bezokol. było -a, to po kontrakcji w formach imperfektu aa w a nie różniły się formy aorystu od form imperfektu: działach *d4lachz> od działach a- *d(laach, dzialachom *dHachoim> od dzialachom c— *d(laach<tmt itd. Jeśli temat bezokol. kończył się na -e, to po kontrakcji *ćo. w e znów nie było różnicy między formami aorystu i imperfektu: widziech z— *vid(ch% nie różni się od widziech z= *ridćach% itd. Podobnie zacierała się różnica w czasownikach z rdzeniem spółgłoskowym, których imperfekt, np. ukradziech *ukrad(achs. zrównywał się z nowotworem aorystycznym ukradziech im ^ttnkrad(-cht.

c)    Formy 2 i 3 os. 1. p. imperfektu są bardzo wyraziste dzięki charakterystycznemu zakończeniu -sze, np. siedziesze molwiasze. Natomiast forma 3 os. i. p. aorystu z końcówką -o (na 2 os. brak przykładu w zabytkach polskich) w wielu wypadkach jest* równa formie 3 os. 1. p. cz. ter., np. działa niesie wiedzie chwali. Wskutek tego trudno w pewnym kontekście rozstrzygnąć wątpliwość, czy się ma do czynienia ze szczątkiem aorystu, czy też z formą czasu teraźniejszego w funkcji żywego przedstawienia przeszłości (tzw. praesens historicum). Weźipy na przykład kilka wierszy z Biblii szaroszpatackiej, opowiadających o Tobiaszu: „A gdyż tak szedł Tobiasz; a psek bieżał jego za nim, tedy pirwy nocleg miałasta podle rzeki Tygrys. A gdyż wynidzie Tobiasz chcąc stfc nogi umyć w rzece, wysunąwszy się. jedna wielika ryba, chcąc ji połknąć. Jejże się Tobiasz użasł, pocznie wołać wielikim głosem, rzekąc: Ponioż mi, panie, idzieć na mię ryba. I rzecze anjoł: ufaci ją za skrzele, wyciągni k sobie! A gdyż to uczyni, wyciągnie ją na suszą; i pocznie się ryba miotać przed nogi jego. i rzekł mu anjoł...“ Obok form oz. przeszłego, które całą akcję przenoszą w przeszłość, znajdziemy tu formacje wynidzie pocznie rzecze uczyni wyciągnie pocznie, które można uznać zarówno za formy cz. ter., jak i aorystu. Nie usunie tej wątpliwości wzgląd na aspekt czasownika; wprawdzie pierwotnie imperfekt tworzył się od czasowników niedokonanych, ale aoryst zarówno od dokonanych, jak i niedokonanych.

W tych warunkach na 26 zapisanych pewnycłi form aorystu i imperfektu za niewątpliwe imperfekty możemy uznać mohciach siedziesze bieszę mol-wiosze wychadzasze bloyoslawiachą biechą, za niewątpliwe aorysty mol-wich pospieszychą się poczęchą. Wątpliwe -natomiast są formy widziech zapłakachą wzdachą poklinachą szukachą luczachą potępiachą przysię-gachą mijachą idzieclią wynidziechą ukradziechą chwalechą.

W całości zachowała się odmiana aorystu słowa być, a mianowicie: bych, by, by, bychom, byście, bychą. Ale znaczenie aorystu mają te formy zupełnie wyjątkowo, np. bych nie skruszon Ppł.; by uczynion człowiek żywa dusza, jeżto by spytano Bsz; dan by glosa z połowy XV w. Natomiast

24 — Gramatyka hist. jęz. po!.