skanuj0144

278 Fleksja

osoby, do których odnosimy się z pogardą, np. łobuzy obdartuay łotry snoby łakomczuchy wyrodki nieuki wyrostki opryszki, lub z poczuciem wyższości w stosunku do istot niedojrzałych, np. noworodki chłopaki dzieciaki. Mogły być też użyte jako archaizmy dla celów stylizacyjnych; w takiej formie spotykamy je na przykład u Wyspiańskiego: bohatery syny chłopy.

b) Formy z końcówką -e e- *-l w zakresie rzeczowników z tematem na spółgłoskę miękką lub stwardniałą tematów rzeczowników nieosobo-wych na -jo, np. konie kraje icęże noże miecze płacze klucze (o osobowych mowa w p. 6).

Wedle powyższego wzoru tworzą M nieosobowe rzeczowniki z przyrostkiem -ecc— *-ekr>, np. końce kopce proporce zwójce tańce. Współcześnie z omówionym w ustępie a) pozornym archaizmem typu syny Greki zaczyna się użycie także w zakresie osobowych rzeczowników na -ec nowotworu M-B z końcówką -e, np. ojce Połowce. Podtrzymują ten nowotwór rzeczowniki męskie z przyimkiem -c(o) *-bka, które w M miały w średnio- i staropolszezyźnie końcówkę -e zgodnie z rzeczownikami żeńskimi, dawnymi tematami na    np. inszy sporce KodŚw, rozproszce Areh.

Kom. Praw. III, tacy zabawce Rej, złomce prawdy Arcli. Kom. Praw. III; dopiero nd połowy wieku XVIII porzucają one starą końcówkę i na podobieństwo osobowych na -ec typu starzec strzelec przybierają właściwą im wpółcześnie końcówkę -y {&= *-i), np. wybiercy podatków 1711.

8. Od wieku XV występuje końcówka M -a w rzeczownikach twardo-tematowych, głównie zapożyczonych z łaciny, np. instrumenta statuta ds-kreta fakta akta fundamenta; z niemieckiego, np. grunta koszta; rzadko w rodzimych, np. kłopota okręta pociska. W ostatnich dziesięcioleciach formy tego typu wychodzą z użycia pod wpływem wskazówek poprawnościowych, które odmawiają im cechy staranności.

Forma W 1. mn. rzeczowników wszystkich typów równa się ich M, a dzieje obu przypadków są wspólne.

§ 10. Dopełniacz I. mn.

Podstawa rozwojowa:

Temat	Końcówka	Przykłady
-0		*rod'b *vozt> *raln
-u	’0V%	*synov%
-jo	-b	*męh *<Ulatels\\*dclateljb *c(sar’b
-i	-bjb	*gostbjb *golębbje
-n	-u	*ka^/meM *dbm

Forma tego przypadka kształtuje się w polszczyźnie historycznej na nowej podstawie, tym znamiennej, że uogólnia końcówki -ów,-i\-y poza ich pierwotnym zakresem, tylko szczątkowo zachowuje zaś końcówki -z, -», właściwe pierwotnie większości rzeczowników męskich. Można to objaśnió dążnością do wzmocnienia wyrazistości D, który po zaniku końcówek jerowych otrzymał mało ekspresyjną postać czystego tematu, a w wielu wypadkach zrównał się z M i B 1. p.

Szeroki zakres zastosowania zyskuje końcówka -ow m* -ów, pochodząca od nielicznej grupy tematów na *-«. Już w najstarszym okresie historycznej polszczyzny panuje ona w D tematów na -o, -jo oraz spółgłoskowych, np. grzechów lasów bratow bogow panów, koniow sloniow krajów rodzajów oócoic pisarzem rębaczem miesiącotc kluczow, dnicnc proemieniow nieprzyjacielem poganinow Egipcjanow. Bzeczowniki miękkotematowc miały niekiedy końcówkę, -eic, np. krolew. Wszędzie tutaj już w dobie przedpiśmien-nej została wyparta odziedziczona końcówka D *-z i *-&. Stan pierwotny, czyli po zaniku jerów końcówka zerowa, zaświadczony jest tylko szczątkowo:

a)    w luźnych wyrazach, np. woz (w. XIV), god (w. XIV), ząb (1466 i 1570), tysiąc (w. XIV—XVI), dziej (w. XV), ułos (w. XVI), raz (w. XVI), sąsiad (do w. XVIII), dotychczas (jeszcze współcześnie);

b)    w grupie rzeczowmików, które są zrazu nazwami narodów, a później stają się nazwami obszarów przez nie zamieszkanych, np. do Włoch, Prus, Niemiec, Czech, Węgier, Francuz, Turek itp., i przeważnie trwają dotąd jako archaizmy;

c)    w grupie rzeczowników, które są zrazu nazwami rodów lub wykonawców zawodowej pracy, a stają się nazwami miejscowymi, np. do Krzeszowic, Racławic, Świątnik, Kobiernik, Mydlnik, co trwa dotąd;

d)    w nazwach miejscowych wywodzących się z nazw zawodowycłi z przyrostkiem -arz, które tworzą dopełniacz wzorem tematów spółgłoskowych przez przybranie końcówki np. do Piekar, Koniar, Owczar, które to formy są i dziś używane;

e)    w rzeczownikach z przyrostkiem -anin, które w liczbie mnogiej odmieniały się tak jak tematy spółgłoskowe, a więc w D przybierały końcówkę'-t, np. dworzan mieszczan Rzymian Zalesjan, jak i współcześnie;

f)    w D przyjaciół nieprzyjaciół, tworzonym na wzór D tematów spółgłoskowych;

g)    w trafiających się w staropolszczyźnie dopełniaczach, np. kamion jeUm sążon kmiot łokiet, które są już to kontynuantami dopełniacza tematów spółgłoskowych, już to formami na ich wzór wyrównanymi.

Drugą końcówką, która w historycznej polszczyźnie wychodzi poza granice pierwotnej używalności, jest' -i *-bjs w D tematów na -i; po spółgłosce stwardniałej -y. Utrzymuje się ona jako odziedziczona w takich