slawinski6

składowymi, budową i typologią przestrzeni literackiej bez uprzedniego wglądu w dziedzinę środków, technik i odmian wypowiedzi deskryptywnej. Klucz do naszej problematyki nie jest prawdopodobnie zatopiony w głębinach struktury dzieła, lecz znajduje się bliżej tekstowej powierzchni — na poziomie stylistyczno-semantycznym. Nie podejmując go (głębia ma większy autorytet niż powierzchnia) — spacjologia literacka musi pozostać zawieszona w powietrzu.

Oczywiście na kategorię opisu trzeba by spojrzeć zupełnie od nowa.¹ Nie sposób dalej upierać się przy traktowaniu go jako statycznej „formy podawczej”, zdolnej reprodukować mniej czy bardziej wiernie stany rzeczy poprzedzające wypowiedź — już wcześniej jakby poddane segmentacji, rozmieszczone, uorgani-zowane i zhierarchizowane. Na pierwszym planie znaleźć się musi dynamiczny aspekt tej „formy” (podobnie zresztą jak i innych „form”) — jej zdolność do wytwarzania bytów semantycznych. Poza tym należy uwzględnić fakt, że z deskryp-cją mamy do czynienia nie tylko wtedy, gdy występuje jako odpowiednio rozległy, stylistycznie jednorodny i usamodzielniony odcinek tekstu. Również wtedy, gdy pojawia się rozsiana w dominującym kontekście odmiennych typów wypowiedzi, w małych dawkach tekstowych — ledwo widocznych w innorod-nym otoczeniu. Wypada jednak powiedzieć więcej: opisowość jest nie tyle „formą”, co tendencją znaczeniową, która może mieć bardzo zredukowane samodzielne wykładniki na powierzchni tekstu i występować jako aspekt wypowiedzi o zasadniczo niedeskryptywnym charakterze — opowiadania, monologu lirycznego czy roztrząsania. Niezależnie od stopnia wyrazistości i rozmiaru elementów opisowych stała jest ich funkcja: włączanie w semantykę przekazu parametru przestrzennego.

Można przedstawić wcale niemałą listę szczegółowych zagadnień badawczych związanych z formalną i znaczeniową budową opisu, których rozstrzygnięcie przybliżałoby nas do wyjaśnienia tej jego podstawowej funkcji. Wymieniam tylko parę spośród nich:

1.    Sprawą otwartą jest określenie minimum dcskrypcyjności tekstu. Od jakiego właściwie poziomu rozpocząć może się proces generowania przestrzeni przedstawionej? Czy inicjują go akty nazywania (także metaforycznego), czy dopiero operacje zdanio-twórcze? Jaka jest w tym względzie rola znaczeń przytwierdzonych do form gramatycznych?

2.    Nadzwyczaj intrygująco przedstawia się sprawa semantycznej wartości określeń deiktycznych i ich zadań w kształtowaniu wypowiedzi opisowej.

3.    Jeszcze więcej obiecywać sobie można po rozważaniach tyczących semantyki nazw własnych miejsc i terytoriów (zwłaszcza w tekście narracyjnym); ich rola jako ognisk znaczeniowych, wokół których skupiają się i scalają różnorodne jednostki sensu współtworzące przestrzeń przedstawioną — nie została dotąd w sposób należyty objaśniona.

4.    Dokładniejszej uwagi wymaga też zjawisko wyprowadzania właściwości przestrzeni przedstawionej z klisz frazeologicznych i metaforyki przestrzennej — utrwalonych w praktyce językowo-stylistycznej. (Tego typu procedery charakterystyczne są przede wszystkim dla opisów poetyckich.)

5.    Na osobne rozpatrzenie zasługują rodzaje powiązań i współdziałań — przede wszystkim w mikrostrukturze tekstu, to znaczy na poziomie semantyki zdaniowej — elementów opisowych z innorodnymi „formami” i tendencjami znaczeniowymi wypowiedzi.

Wydaje się, że bez dokładniejszego wniknięcia w tego rodzaju sprawy nie będziemy w stanie uchwycić najbardziej pierwiastkowych stadiów stawania się przestrzeni przedstawionej w dziele.

Sceneria. Niezależnie od tego. jak duży (czy mały) „kawałek” przestrzeni uobecnia się nam za pośrednictwem zdań tekstu — w każdym wypadku doświadczamy rozciągłości, która nie tłumaczy się jako układ autonomiczny, lecz stanowi otoczenie dla zjawisk innego porządku: zdarzeń, osób, przeżyć. Dotyczy to zarówno jej najbardziej cząstkowych manifestacji, jak też ujęć o coraz wyższym stopniu rozwinięcia — aż po przestrzeń stanowiącą korelat całego tekstu. Już najmniejszy okruch przestrzenny pojawiający się w polu prezentacji jest naznaczony

183

1

Por. rozprawę Ph. Hamona Qu'est qu'ime descriplion? „Poetiąue” 12 (1972).