tragizm31

K)l\Jś~TYŁ'ZK'P fi-O ffcr-S⁴-¹ JV\£)n-.ArL rv^Cc<C> - ISTDPA- tyT^oR.^ Tragizm «Konrada Wallenroda»    39

już bardzo autonomiczną wartość — dotyczące dziejów zdrady Konrada jako konkretnej postaci literackiej. Wewnętrzna motywacja tragizmu poematu obraca się przede wszystkim wokół konfliktu etycznego, zakładającego konieczność zdrady po to, aby uratować wartość nadrzędną, aby ocalić prawdziwą wierność wobec niej właśnie. „W imię sumienia — przeciw sumieniu — oto tragizm” — pisał Borowy.⁷⁰ Można przypuszczać, że zalążek tak pomyślanej kolizji zdrady i wierności, tragicznego poczucia „skazania na zbrodnię”, przed którą człowiek się cofa i którą spełnia, nasunęły poecie treści moralne współczesnego ruchu spiskowego. Kolizja norm moralnych, męka czynu „nielegalnego”, „zbrodniczego”, „zdradzieckiego” rodziły tragedię etycznej niepewności. Mickiewicz doskonale wyczuł i zrozumiał tę tendencję moralną okresu. Chodzi tu oczywiście tylko o bardzo ogólną analogię, o zbieżność konfliktu etycznego i konfliktu literackiego, a nie o szczegółową kopię czy kalkę sytuacji spiskowców w Królestwie Kongresowym i w Rosji. Nic można poszukiwać pod maską Konrada konkretnej we wszystkich szczegółach późniejszej tragedii Wysockiego. Jednocześnie zaś Mickiewicz sprzeczności występujące we współczesnym ruchu spiskowym ogromnie wyostrzył oraz nadał im fabularną konsekwencję i spoistość. W ten sposób powstał utwór artystyczny, który rozwija konkretną, wypełnioną historycznymi szczegółami sytuację fabularną z zachowaniem wszystkich reguł wewnętrznej logiki przebiegu akcji.

Kolizja tragiczna Konrada Wallenroda reprezentuje zatem układ zbieżny z konfliktem etycznym ówczesnego spisku: i w literaturze, i w życiu pojawia się tragizm nieodpartej konieczności obierania dróg działania rozumianych jako nieetyczne; tragizm starcia dwóch racji — racji tych, którym się winno wierność (przy czym samo zaprzysiężenie wierności jest już racją samą w sobie, nie wymagającą dodatkowych uzasadnień) oraz racji tych, dla których tę wierność winno się przekreślić i zaprzepaścić; tragizm starcia racji legalnego „porządku” i racji obalenia go z pomocą nielegalnego spisku.

Tak pojętemu rozumieniu tragizmu decyzji i działania bohatera odpowiada ukształtowanie tragicznego konfliktu w obrębie poematu. Mickiewicz skupił swoją uwagę na portrecie moralnym bohatera, na dziejach wewnętrznych jego „długiego męczeństwa”, na historii serca, które stało się „gniazdem jaszczurek”. Właściwym tematem tej „powieści historycznej”, ośrodkiem, w którym osadzona została kolizja tragiczna zdrady i wierności, jest przebieg wewnętrznego procesu moralnego. To właśnie miała na myśli Konopnicka, kiedy podkreśliła centralne w poemacie miejsce „intok-

1

* W. Borowy, O poezii Mickiewicza, t. I. s. 278.