Wstyd i przemo0145

288

Wstyd i przemoc

wszystkich przypadków zabójstw sprawcami były żony, a w 55 procentach mężowie (Uniform Crime Reports 1967, s. 8). Dane te zgadzają się z zebranymi przez Wolfganga — w 53 procentach wszystkich popełnionych w Filadelfii zabójstw małżonków sprawcami byli mężowie, a w 47 procentach żony (...)” (przypis 50, s. 248)

⁷    Bardzo trafnie dostrzegła ten aspekt wstydu (chociaż nie analizuje jego roli w genezie przemocy, Helen Merrell Lynd, On Shame and the Search for Identity (New York: Harcourt, Brace, 1958). Pisze ona: „Dla sytuacji (...), które wywołują wstyd, szczególnie charakterystyczne jest to, że są one często powodowane przejawem lekceważenia, które wydąje się "absurdalnie** błahe. Pozornie błahy incydent wywołuje silne emocje” (s. 40). Dodałbym do tego, że jest to zupełnie zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę, że wstyd jest właśnie uczuciem, że jest się — albo faktycznie, albo potencjalnie — śmiesznym (w swoich własnych oczach albo(i) w oczach innych osób), wyśmiewanym, niepozornym (tzn. nieważnym, nic nie znaczącym, małym lub słabym) albo lekceważonym, czyli traktowanym jako osoba nic nie znacząca. Innymi słowy, im mniej ważnym ktoś wydąje się sam sobie, tym łatwiej obraża się z powodu rzekomego czy faktycznego lekceważenia.

To, co się stało, jest samo w sobie niewinne i nie ma żadnych namacalnych przykrych konsekwencji. Tym, co sprawia, że wstyd staje się trudny do zniesienia, jest właśnie błahość jego przyczyny — [...] jakaś niestosowność w ubiorze czy niezręczność popełniona przy stole I...J, dowcip, który nikogo nie rozśmieszył, (...1 źle wymówione słowo (...) (s. 40).

Z jjowodu pozornie drobnego wydarzenia, które wywołało wstyd, silna emocja wydąje się niewłaściwa, nieodpowiednia, nie na miejscu i zupełnie nieproporcjonalna w swym natężeniu do owego wydarzenia. Dlatego też odczuwamy podwójny wstyd — wstydzimy się zarówno tego wydarzenia, jak i tego, że jesteśmy tak głęboko poruszeni czymś tak nieistotnym, że nikt rozsądny nie zwróciłby na to w ogóle uwagi ani nie przywiązywał do tego żadnej wagi (s. 42).

Ten fakt psychologiczny był dobrze znany Tołstojowi i Dostojewskiemu, którzy wielokrotnie ilustrowali go różnymi ustępami swoich dziel. Na przykład w Annie Kareninie Tołstoj tak oto opisąjc Lewina: „Były w przeszłości Lewina, jak to bywa u każdego człowieka, złe postępki, z których sobie zdawał sprawę, za które sumienie powinno byłoby go dręczyć, pamięć o złych uczynkach nigdy go jednak tak nie dręczyła, jak te błahe, lecz żenujące wspomnienia. Te rany nigdy się nie zabliźniały. (Lew Tołstoj, Anna Karenina, przeł. Kazimiera Iłłakowiczówna, Wrocław 1996, s. 298). Dodałbym tylko tyle, że rany te były tak żenujące właśnie dlatego, że tak błahe.

⁸    Shervert Frazier (w rozmowie).

Rozdział VI

¹    Kar) Menninger, The Crime ofPunishment (1966, New York: The Vilking Press) 1969.

²    Sigmund Freud, Cwilization andIts Discontents (1930 (1929); London: Hogarth Press, 1964), t. 21, s. 142.

Przypisy

289

³    Julio Caro Baroja, „Honor and shame: A historical account of several conflicts", s. 79 - 137 w: J.G. Peristiany (red.), Honor and Shame: The Values of Mediterranean Society (Chicago: The University of Chicago Press, 1966), s. 85.

⁴    Samuel Edgerton, Pictures and Punishment: Art and Criminal Prosecution During the Florentinc Renaissance (Ithaca: Comell University Press, 1985), s. 132.

⁵    Richard van Dulmcn, Theatre of Horror: Crime and Punishment in Early Modern Germany (1985) (Cambridge: Polity Press, 1990), 8. 130.

^(> Michel Foucault, Discipline and Punish: The Birth of the Prison (1975; New York: Pantheon, 1977), s. 16.

⁷    Ibid.

⁸    Gustave de Beaumont i Alexis de Tocquevillc, On the Pcnitentiary System in the United States and Its Application in France (1833; reprint (Carbondale: Southern Illinois University Press, 1964), s. 65. w: Lawrence M. Friedman, Crime and Punishment in American History (New York: Basic Books, 1993), s. 79.

⁹    Friedman, ibid.

¹⁰    Charles Dickens, American Notes (1842; New York: Penguin, 1972), s. 146, 148, w: Friedman, ibid.

¹¹    Friedman, ibid.

¹²    Thorkil Vangaard (1969; Phallos.A Symbol and Its History in the Małe World, New York: International Universities Press, 1972), s. 72 - 75.

¹³    „Człowiek jest jedynym zwierzęciem, które się rumieni. Albo czuje taką potrzebę”. (Mark Twain, Following the Equator: A Journey Around the World, 1897, rozdział 27), New York: AMS Press, 1971.

¹⁴    Harold Garfmkel, „Conditions ofsuccesful degradation ceremonies”, American Journal ofSociology, 61: 420 - 424, 1956.

¹⁵    Erving Goffman, Asylums: Essays on the Social Situation of Mentol Patients and Other Inmates (New York: Anchor Books, 1961).

¹⁶    Goffman, ibid.

¹⁷    Samuel Y. Edgerton, Pictures and Punishment: Art and Criminal Prosecution during the Florentine Renaissance (Ithaca: Comell University Press, 1985).

¹⁸    Ibid., s. 27.

¹⁹    Ibid., s. 66.

²⁰    Ibid., s. 52.

²¹    Ibid., s. 134.

Rozdział VII

¹ Nie tylko ja doszedłem do takiego wniosku. Gresham Sykes, w klasycznej monografii The Society of Captwes: A Study of a Maximum Security Prison (Prince-toń: Princeton University Press, 1958, s. 7-72) pisze, że „więzień |...] staje się metaforycznie wykastrowany przez życie w przymusowym celibacie. (...) problemy psychologiczne spowodowane brakiem związków heteroseksualnych mogą być nawet poważniejsze” niż spowodowane kastracją problemy fizjologiczne. Jest tak dlatego, że „społeczność składająca się wyłącznie z mężczyzn wywołuje u swoich członków niepokój o ich męskość bez względu na to, czy są oni zmuszani, przekupywani lub zachęca-