084 fn

9. Nieliniowy model ewolucji nauki 9.1. Nieliniowa strategia ewolucji

W poprzednich paragrafach została ukazana mozaika wzajemnie zwalczających się poglądów dotyczących ewolucji nauki i jej racjonalności. Omawiając rozmaite stanowiska, nie ukrywałem swoich preferencji, obecnie jednak pragnę zająć bardziej zdecydowane stanowisko i przedstawić własny model ewolucji nauki¹⁸. Jak zobaczymy, będzie on swoistą syntezą stanowisk Poppera, Lakatosa i Kuhna, ale synteza ca nie powstanie w wyniku dowolnego wybierania pewnych częśd lub aspektów doktryn tych myślicieli i zestawiania ich w mniej lub bardziej dowolnie skomponowaną całość, lecz będzie ona zbudowana w oparciu o teorię naukową, która ex profrsso zajmuje się powstawaniem i ewolucją złożonych struktur, a nauka jesr niewątpliwie taką strukturą. Teorią tą jest termodynamika nieliniowa, badająca powstawanie struktur w stanach odległych od równowagi, a matematycznym narzędziem do modelowania tego rodzaju procesów okazuje się teoria układów dynamicznych. Dziś już z całą pewnością wiadomo, że obydwie te teorie (termodynamika nieliniowa i teoria układów dynamicznych) odegrają istotną rolę w badaniach m.in. biologicznych procesów ewolucyjnych¹*. Paralele między ewolucją biologiczną a ewolucją nauki narzucają się same i nie są czymś nowym. Popper od dawna podkreślał zbieżności pomiędzy walką gatunków o przetrwanie i współzawodnictwem teorii naukowych (tzw. ewolucyjna koncepcja nauki). Wydaje się więc rzeczą naturalną spojrzeć na proces rozwoju nauki w świetle tych teorii naukowych, które muszą odegrać ważną rolę w wyjaśnianiu wszelkiego rodzaju procesów, prowadzących do wzrostu informacji i emergencji istotnie nowych struktur. Podejście takie oferuje atrakcyjną odpowiedź na pytanie dotyczące pozornej sprzeczności pomiędzy logiką rozwoju nauki a strategią nieciągłych, rewolucyjnych przemian w jej dziejach. Okazuje się, że nieciągłości i stany katastroficzne mogą stanowić istotną część „wewnętrznej logiki” kierującej dynamicznym procesem ewolucji. Musi to być wszakże „logika nieliniowa”.

9.2. Struktury dyssypacyjne

Wszystkie procesy twórcze w przyrodzie przebiegają w stanach dalekich od równowagi. Równowaga termodynamiczna, likwidująca „różnice potencjałów”, działa zabijająco, prowadzi do śmierci termicznej. Nic więc dziwnego, że termodynamika klasyczna (liniowa), która badała wyłącznie stany co najwyżej bliskie stanowi równowagi, nie mogła poradzić sobie z wyjaśnieniem powstawania nowych, coraz wyżej zorganizowanych struktur. Dopiero metody termodynamiki nieliniowej, obficie wykorzystujące matematyczny aparat teorii układów dynamicznych, zaczęły sobie radzić z tym zagadnieniem. Okazuje się - i jest to wynikiem głęboko nietrywialnym - że w stanach odległych od równowagi mogą istnieć trwałe struktury. Ale struktury te nic są statyczne. Nieustannie atakowane przez wewnętrzne i zewnętrzne fluktuacje (małe zaburzenia), z natury rzeczy są one narażone na ciągłą przemianę. Czas pojawia się tu nie jako zewnętrzny parametr sztucznie numerujący kolejne stany (jak to ma miejsce w innych teoriach fizycznych), lecz jako czynnik opisujący wewnętrzny dynamizm przemian (tzw. czas wewnętrzny). Proces fizyczny staje się procesem prawdziwie historycznym.

Fluktuacje wprowadzają do układu element nieprzewidywalności, tzn. na podstawie znajomości warunków początkowych nie da się przewidzieć, kiedy i jaka fluktuacja zadziała. Ale mimo to proces zwykle przebiega „normalnie”, w dobrze określonym kierunku. Ten etap ewolucji nazywa się etapem stacjonarnym. Jednakże w pewnych, specjalnie czułych punktach ewolucji ostro ujawnia się jej nieprzewidywalność. Układ ma wówczas „do wyboru” wiele możliwych dróg. 'Wybór ten nie zależy od natury procesu (tzn. od charakteru równań rządzących tym procesem²⁰), lecz od przypadkowej fluktuacji (informacja o niej nie jest zawarta w warunkach początkowych równań), jaka w tym momencie zadziała na układ. W stanie „normalnej" ewolucji tego rodzaju fluktua-

-85-