104D85

i_ ten sam formant, lecz będące różnymi częściami mowy (np. ciepło — rzeczownik: i ciepło — przysłówek) “ ¹⁶.

Mówiąc o homonimii jako podstawie odróżniania części mowy (widocznej cboóby w cytowanych przed chwilą wyrazach: ciepło — rzeczownik i ciepło — przysłówek^, mam na, myśli homonimię ,^kategorialną“. Jeśli weźmiemy pod nwagę np. leksem podróżny, stwierdzimy, że może on mieć dwojakie zastosowanie kontekstowe:

a)    rzeczownikowe, np. W przedziale było., czterech podróżnych;

b)    przymiotnikowe, np. Zgubiłem mój nowy neseser podróżny.

W tych dwu różnych zastosowaniach leksemu podróżny mamy

do czynienia nie tylko z dwoma różnymi wartościami leksykalnymi (podróżny ‘człowiek odbywający podróż’ i podróżny 'pozostający w związku z podróżą*), ale też odrębne kategorie epistemolo-giczne (1. osoba, 2. cecha), z którymi łączą się odpowiednie dyspo-zycje Składniowe: dla rzeczownika podróżny zasadniczą funkcją jest pełnienie roli podmiotu oraz przybieranie przy dawek (np. podróżny wyjechał, zmęczony podróżriy), przymiotnikowi podróżny jest właściwa, jako zasadnicza, funkcja przydawki (np. neseser podróżny).

Można zatem stwierdzić, że części mowy należy wyróżniać w kontekście, na podstawie ich każdorazowej aktualnej wartości gramatycznej (znaczeniowo - składniowej) w oderwaniu zaś, poza kontekstem, można o poszczególnych leksemach orzekać jedynie ich~potencjalne dyspozycje do występowania w roli takich czy innych części mowy

IPódóbhą bpiiiię można wysnuć też z wywodów Winogradowa, który w artykule Osnownyje tipy lehsiczeslcieh znaczenij słowa pisze o konstrukcyjnie uwarunkowanym znaczeniu jako podstawie odgraniczenia homonimu od równobrzmiącego wyrazu: „Takim obrazom, raznyje widy konstruktiwnoj obusłowlennosti słów mogut służyt' ukazanijem na granicy raźnych znaczenij odnogo i togo że słowa i wmiestie s tiem mogut byt' priznakami omonimii“^1G.

¹⁵ Slowwik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, t. I, Warszawa 1958, s. XLVI.

!| W. W. 'Winogradów, Osnownyje tipy leksiezeskióh znaczenij słowa, „Wo-prosy jazykoznanija" 1953, z. 5, s. 27.

3.    Stan równowagi obojętnej, np.: znajomy, łysy, ocicmniały, poliojoioa, głuchoniemy, Iculaioy, jadalny, sypialny. naczelny.

ł 4. STADIA PBOCBSU KONWERSJI WYRAZÓW

proces konwersji (czyli przekategoriowania) wyrazów nie jest ._airnńCZony; jest on ciągle żywotny i dziś aktualny. W języku pol-slriia.'' proces ten wykazuje w zakresie różnych, wyrazów następu-jĄce stadia -

2: Proces zapoczątkowany, np.: nawy, ubogi, szalony pitny.

4.    Proces przeważony, np.: podróżny, personalny, duchowny, biegły, bagażowy, okopowe.

6. Przejście całkowite, np.: myśliwy, gajowy, leśniczy, nirmc-rowWi liwtorniczy.

Wyrazy z grupy 2 (np. nowy) w kontekstach występują bądź jako przymiotniki (np. Mam nową teczkę), bądź jako rzeczowniki (np. W sali leżało czterech nowych), "Natomiast w oderwaniu, poza kontekstem, wyraz nowy kwalifikuje się zwykle jako przymiotnik. Pochodzi to stąd, że widocznie wyraz nowy występuje częściej w funkcji przymiotnikowej niż w rzeczownikowej i dlatego w pamięci mówiących tkwi kategoria związana z funkc ją częst szą, a zatem przymiotnikowośó.

Wyrazy ujęte w grupę 3 (np.    chorej "występują

w bardziej zrównoważonej mierze w funkcji rzeczownikowej i w przymiotnikowej, stąd w pamięci mówiącego zbladła ich kategoria przymiotnikowości, a utrwaliła się jut w pewnym stopniu, kategoria rzeczowności. Gdy wyrazy te są rozpatrywane w oderwaniu od kontekstu, ich ocena może się wahaó. T>o tej grupy wyrazów najbardziej nadaje się termin „słowa -kameleony ⁴⁴ ( słotna -

■chamideowy), użyty przez Pieszkowskiego**. Termin ten bardzo trafnie ilustruje dwukategorialnc możliwości omawianych wyrazów. Posłużę się tu przykładom wziętym z odpowiedzą danej yrz.ey. Doroszewskiego czytelnikowi „Poradnika Językowego⁴⁴: „Mo/.ua,

V A. M. Plesżkowskij, op. cit., 154.