2012 04 25";40;06

GZĘŚĆ

TRZECIA

Kultura i funkcje tradgcji w procesie industrializacji Górnego Śląska od XVIII do potowg XX wieku

W zmianach w tradycyjnym systemie ludowej kultury chłopskiej na Górnym Śląsku oraz w kształtowaniu kultury społeczności industrialnych opartej na jej tradycji istotną rolę odegrały górnictwo kruszców, węgla kamiennego, hutnictwa i innych dziedzin przemysłu oraz związane z ich rozwojem procesy społeczno-ekonomiczne i kulturowe. Szczególną rolę odegrał tu proces industrializacji, który jest sprzężonym kompleksem zjawisk i procesów technicznych, ekonomicznych, społecznych, politycznych i kulturowych, jakie zachodzą w toku rozbudowy przemysłu i które są przyczyną przemian tzw. społeczności tradycyjnych w społeczności przemysłowe. A więc, oprócz zmian techniczno-ekonomicznych, wynikających z powstania nowych zakładów pracy, innowacji i inwestycji, zmierzających do podniesienia wydajności pracy, mają miejsce procesy społeczne związane ze zmianą miejsca pracy, wyrażające się w migracji ludności, zmianach w strukturze zawodowej, rozbudowie systemu oświaty i tworzeniu się nowych form życia społecznego. Pojawia się też zespół procesów politycznych, nowych elit i partii itp.¹ Najistotniejszy jest tu jednak zespół procesów kulturowych: zmiany w kulturze materialnej, tworzenie się nowych systemów wartości, wzorów kulturowych, postaw, zachowań zwyczajowych oraz potrzeb kulturalnych. Z jednej strony jest czynnikiem inspirującym innowację, z drugiej, może wywołać zjawiska konfliktów społecznych, kontestacji i konformizmu.

Z procesem industrializacji związany jest proces urbanizacji², który przebiega w czterech płaszczyznach: demografie z-

ił ę j--jąt-c: j ua ui M:mic>96V.^aiUU 01^ iuu.uunv-i u\* oi\upioiv wiej-

skich do miast i koncentracji jej w tych skupiskach; przestrzennej — polegającej na zwiększaniu się obszaru miast poprzez intensyfikację zabudowy, powstawanie osiedli i przekształcanie środowisk wiejskich i osiedli w miejskie; ekonomicznej — wyrażającej się w stałym wzroście liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych i postępującym zróżnicowaniu zawodowym; społecznej — wyrażającej się przyswojeniem sobie przez ludność pochodzenia wiejskiego miejskich wzorów kulturowych, w tym stylu życia i przenikaniu tych wzorów na wieś.

Nie przeceniając roli obu tych procesów — industrializacji i urbanizacji — trzeba podkreślić, iż miały one i mają nadal wpływ na kształtowanie się społeczności industrialnych i obraz kultury przemysłowych rejonów, a tym samym na tradycję i jej społeczno-kulturowe funkcje.

Na terenie Górnego Śląska z procesami tymi w przeszłości związany był proces germanizacji, mający miejsce w związku z wieloletnim zaborem tych ziem i przynależnością ich najpierw do Austrii, od 1763 roku do Prus, a później od 1871 do 1922 (część do 1945 roku) do Niemiec³.

W związku z tym tutejszy przemysł stanowił w większości własność obcego kapitału, urzędnicy i nadzór kopalniany były niemieckie, liczna zaś ludność miejscowa, stanowiąca podstawę przyszłej społeczności industrialnej, rdzennie polska. Czynnik germanizacyjny, przenikający w życie tutejszych społeczności w drodze politycznej, ekonomicznej, administracyjnej i oświatowej (m.in. trudności w możliwości dalszego kształcenia się i zajmowania stanowisk stały się przyczyną braku polskiej inteligencji przez wiele lat), wywołał wśród tutejszej ludności chłopskiej i robotniczej silny opór. Przyczyniło się to w konsekwencji do ujawnienia się tendencji zachowawczych śląskiej kultury ludowej, będącej bastionem polskości, wobec aprobujących postaw w stosunku do własnych tradycji regionalnych i narodowych.

Zmiany w tradycyjnym systemie kulturowym i rozwój nowego systemu kulturowego na Górnym Śląsku, w rejonie dzisiejszego GOP i ROW, jakie nastąpiły w toku industrializacji i związanego z nim procesu urbanizacji, miały swój charakterystyczny przebieg, w którym można wyodrębnić trzy etapy: funkcji tradycji i procesu uprzemysłowienia⁴.

Pierwszy etap przyniósł niewielkie zmiany. Określić go można jako konserwatywno-zachowawczy, lecz też —

1

   J. Szczepański: Społeczne procesy industrializacji. „Studia Socjologiczne" 1964, nr 3, s. 14 i dalsze.

2

   A. Pawelczyńska: Dynamika przemian kulturowych wsi. Metoda badania głównych tendencji. Warszawa 1966, s. 12; A. Pawelczyńska, W. Tomaszewska : Urbanizacja kultury w Polsce. Warszawa 1972, s. 15 oraz

3

   K. Popiołek: Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku. Katowice 1972, s. 120 i dalsze oraz s. 250—409.

4

   I. Bukowska-Floreńska: Tradycja a przeobrażenia społeczno-kulturowe regionu przemysłowego na przykładzie Górnego Śląska. W: Kultura wsi

— kryzys wartości. Red. J. Dnmrosz. Warszawa 1985, s. 126—129.    5j