2012 04 25";41;56

„    ----------- ^v*vv^iłw-uxvuuv/iłm,z.ujrta i msiorycznycn

kształtował się w analizowanym okresie system kulturowy i system wartości przyszłych społeczności industrialnych?

—    Jakie były wówczas czynniki i nośniki tradycji?

—    Jakie funkcje społeczno-kulturowe spełniała tradycja?

I. Tradycja i zmiana w systemie kulturowym wsi śląskiej w początkowym okresie industrializacji

Jeszcze przed podbojem pruskim Górny Śląsk zaliczał sic do dobrze rozwiniętych ziem pod względem gospodarczym. Mimo ubogich gleb, przeludnienia wsi i trudnych warunków bytowych ludności chłopskiej gospodarka rolna (zwłaszcza w wielkich własnościach) stała tu na wysokim poziomie.! Świadczyły o tym zarówno wcześniej, niż na innych ziemiach polskich, wprowadzone nowe formy narzędzi rolniczych (pług żelazny, brony z żelaznymi kolcami znane już w XIII wieku), jak i upraw, a także rozwinięta hodowla bydła, świń i koni. W XVIII i na początku XIX wieku, w okresie panujących tu jeszcze stosunków feudalnych i poddaństwa, w związku z rozwojem przemysłu oraz pod wpływem doświadczeń płynących z zachodu (z Anglii), następowały postępowe zmiany w rolnictwie): zaczęto wprowadzać ulepszoną formę trójpołówki, a nawet płodozmian oraz uprawę roślin okopowych, pastewnych i koniczyny. Nieurodzaj i głód w latach 1770—1773 przyczyniły się do upowszechnienia ziemniaków i przejścia od ich uprawy ogrodowej do połoweji Ulepszano też stopniowo, w gospodarstwach właścicieli ziemskich oraz zamożnych kmieci, narzędzia i techniki uprawy roli. W drugiej połowie XVIII wieku pojawiły się już całkowicie żelazne pługi, kosy, młynki do czyszczenia ziarna, pogłębiacze, siewniki, młockarnie, sieczkarnie, zgniatacze; do siewu zaczęto używać ziarna selekcyjnego. Do postępu w rolnictwie przyczyniło się zarówno istnienie zakładów kuźniczych i małych hut manufakturowych, jak i wiedzy rolniczej, której propagowaniem zajmowało się Towarzystwo Ekonomiczne, powstałe w 1771 roku^s.

Na terenie dzisiejszego GOP i ROW znajdowało się jeszcze wówczas niewiele miast (Gliwice, Żory, Rybnik, Racibórz, Wodzisław Śl.. Pszczyna). Liczne wsie i osiedla wiejskie były społecznościami zwartymi, zamkniętymi i spójnymi wewnętrznie przez wielopłaszczyznowe więzi społeczne. System kulturowy tych społeczności, a zarazem całego omawianego terenu, był jednorodny i wynikał z pracy na roli, która była głównym źródłem utrzymania i zajęciem wiążącym człowieka z naturą

^s L. Wiatrowski: Podstawy gospodarcze życia wsi. W: Historia chłopów śląskich..., s. 192—204; S. Ing lot: Wieś i chłop śląski na przestrzeni wieków.

I W: Oblicze Ziem Odzyskanych. Dolny Śląsk. T. 2. Wrocław 1948, s. 137—184.

przez uprawę ziemi, posługiwanie się zwierzętami i pracą ręczną! Wymienione wyżej maszyny były jeszcze nieliczne i na ogół niedostępne dla przeciętnego mieszkańca wsi. Gospodarka wiejska była, generalnie rzecz biorąc, samowystarczalna, choć wielu rzemieślników miejskich pracownio także dla wsi. Mimo zmian historycznych i społeczno-politycznych mieszkaniec wsi śląskiej pozostawał w niezmiennym stosunku do miejsca swego zamieszkania, w swoim gospodarstwie, w tych samych „odwiecznie” niezmiennych warunkach rodzinnych. Rodziny wiejskie łączyły: podobieństwo układu współpracy ich członków oraz gospodarstwo rolne i ziemia. Stanowiły one w ich świadomości najwyższą wartość materialną i prestiżową³!

Rytm życia wyznaczała praca na roli, której wartość mierzono czasem trwania. Postawy uznania i szacunku budził fakt posiadania dużego gospodarstwa, licznego potomstwa (najchętniej synów), dostatni ubiór, dobry — bogaty ożenek, wiedza rolnicza, pokorność i pobożność, szacunek dla starszych i liczenie się z ich wiedzą wynikającą z wieloletniego doświadczenia. Śląska wiejska społeczność, podobnie jak w innych regionach, posiadała własną kulturę, w tym także piękne stroje zróżnicowane subregionalnie, o cechach kroju łączących je z innymi ubiorami sąsiadujących polskich regionów. Śląska kultura ludowa — chłopska, miała też swoją moralność kształtowaną tradycją, „uświęconymi” normami zachowań, stosownymi do określonych sytuacji i okoliczności oraz system wartości decydujący o całym mechanizmie funkcjonowania kultury. Obrzędowość doroczna związana była z porami roku i rytmem pracy na rolij Obrzędowość rodzinna wynikała ze struktury i obyczajowości rodziny. Religijność powiązana z obrzędowością była ważnym elementem więzi społecznej, rodzinnej, środowiskowej oraz więzi z tym co ponadczasowe. Stanowiło to punkt odniesienia dla przyjętych od pokoleń, określonych form zachowań i wierzeń oraz moralności uzasadnionej normami społeczno-obyczajowymi.

Z obrzędowością doroczną, rodzinną i religijną związane były zwyczaje, plastyka i folklor słowno-muzyczny, taneczny, o własnej specyfice lokalnej i regionalnej. Była to forma życia kulturalnego, która zaspokajała potrzeby kulturalne ludności we własnym zakresie. Uczestniczyły w tym aktywnie całe rodziny, gdyż każda grupa wiekowa miała tu swoją, tradycją określoną, rolę.

Twórczość plastyczna, uprawiana na własne potrzeby, kontynuowała formy i motywy mające swe odpowiedniki w przeszłości. Cieszyła się ona uznaniem członków społeczności wiejskiej nie tylko z uwagi na walor estetyczny (np. upiększenie ubioru, mieszkania). Odgrywała niemałą

⁵ S. Ingi ot:    Okres Jolwarczno-pańszczyźniany (1527—1763). W:    Historia

chłopów..., s. 127—129; J. Chałasiński: System socjologii wsi. Cz. 1. „Roczniki Sociolocii Wsi". T. 1. Warszawa 19X6 s 89—1ŻS