2012 04 25";41;562

boliczne rozumiane przez większość, niezbędne jako atrybut obrzędu.

Współdziałanie członków społeczności wiejskiej przebiegało we wszystkich formach współżycia i pracy. Ograniczone kontakty zewnętrzne były przyczyną, iż transmisja kulturowa dokonywała się tu bezpośrednio, ustnie bądź pośrednio przez przykład własny i symbolikę. Z tych samych przyczyn można było jeszcze wówczas mówić o prawie pełnym dziedzictwie kulturowym. Postawa wobec przeszłości, szczególnie w zakresie systemu wartości i wzorów zachowań, wobec braku alternatyw, była w pełni aprobująca'".

Wieś górnośląska w okresie preindustrialnym była względnie samowystarczalna gospodarczo i kulturowo, z własnym systemem wartości, zaspokajała najważniejsze, powszechne i najbardziej elementarne potrzeby swoich mieszkańców, regulowała ich zachowania, co wynikało z lokalnych i regionalnych tradycji.; Wpływy germanizacji zaznaczały się wówczas bardzo słabo ze względu na izolację ludności. Toteż zarówno kultura, jak i cała tradycja były rdzennie polskie.

Zmiany w kulturze ludowej wsi górnośląskiej, choć swą genezą sięgają początków górnictwa kruszców, wypału węgła drzewnego, we wczesnym średniowieczu i później, bliższy związek mają dopiero z późniejszą organizacją górnictwa i przemysłu w XVIII i pierwszej połowie XIX wieku. Wówczas na terenie dzisiejszego GOP rozwinęły swą działalność kopalnie rud srebra, galmanu, ołowiu, rudy darniowej żelaza oraz węgla kamiennego, huty i inne zakłady przemysłowe". Jak podają Generalne Tabele Statystyczne Śląska'⁴,; już w końcu XVIII wieku na tym terenie w ówczesnych powiatach: bytomskim, pszczyńskim, raciborskim, klucz-borskim, oleskim, lubiinieckim, gliwickim, głubczyckim i opolskim ist-

¹⁰    L. Malinowski: Zarys życia ludowego na Szląsku. „Ateneum” 1877, t. 1, s. 357; t. 2—4, s. 101—112 i 637—641; tenże: Listy z podróży etnograficznej po Szląsku. „Na Wsi”. T. 1. Kraków' 1872, s. 289—313; M. Grosser : Krótkie i bardzo proste wprowadzenie do gospodarstwa wiejskiego. Oprać, i wstęp S. I n g 1 o t. Wrocław 1954; A. Hytrek: Górny Szląsk pod względem obyczajów, języka i usposobienia ludności. „Przegląd Polski” 1879. t. 53, s. 291—319; t. 54, s. 45—69; M. Gładysz: Kultura ludu śląskiego. W: Górny Śląsk. Red. K. Popiołek i in. Poznań 1959, t. 1, s. 455—522; t. 2, s. 38—46.

¹¹    S. Łysik: Tradycje przemysłowe. W: Zabytki kultury ludowej na Śląsku . Red. B. Bazie lich. Bytom 1975, s. 184—203; W. Roździeński: Offi-cina ferraria abo Huta i Warstat z kuźniami szlachetnego Dzieła Żelaznego (1612). Poznań 1933. Katowice 1948; E. L. G. Abt: Memoriał w sprawie kopalnictwa rud ołowiu i srebra na Górnym Śląsku. Dokument z początku XIX wieku, wydany w Katowicach w 1957 r.

¹²    Generalne Tabele Statystyczne Śląska 1787 roku. Wydał T. Ładogórski. Wrocław 1954; zob. też J. Ligęza, M. Ż y w i r s k a : Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie. Katowice 1964, s. 19—23; J. Piernika r-czyk: Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. Katowice 1931, t. 1.

łiiai y rvupaijmc MUOituw i w -;gxa rvaum,mivgu    i*iv    jwbvuv. **w-

bie miejscowych górników. Były to prymitywne i niewielkie kopalnie dostarczające węgiel na lokalne potrzeby pobliskich kuźni, cegielni, browarów i wapienników.

W pierwszym etapie okresu preindustrialnego, który kończył się na Śląsku w latach osiemdziesiątych XVIII wieku, dokonujące się przemiany techniczne mieściły się jeszcze w ramach manufaktury i cechowały się, podobnie jak na wszystkich ziemiach polskich, zależnością od lokalnych warunków materialnych i powiązaniem z gospodarką wiejską, która także korzystała z naturalnych sił napędowych, jak siła wiatru, woda poruszająca koło napędowe, kierat konny itp. Przesłanki industrializacji Śląska wynikały zatem z warunków genetycznych. Narastały w toku nowego podziału pracy, w określonych warunkach geograficznych i ekonomicznych, oparte na własnych zasobach surowcowych i pańszczyźnianej sile roboczej. Początkowo, rozproszone na terenie całego Górnego Śląska, miały charakter latyfundialny, rychło zaczęły służyć nie tylko zaspokojeniu potrzeb własnych, lecz i szerszego rynku. Długo korzystano z pracy ręcznej z uwagi na niski koszt licznej, miejscowej siły roboczej. Zapoczątkowanie szybszego postępu technicznego było związane ze spadkiem liczby dymarek do wytopu rud oraz kuźnic na rzecz świeżarek i opalanych węglem drzewmym pieców hutniczych (pierwszy powstał w 1703 roku nad Bierawką w Starej Kuźni pod Sośnicowicami kolo Gliwic)¹’. Węgiel drzewny wypalano w lasach, w tzw. mie-lerzach, a trudnili się tym kurzoki.

Symbolem rozpoczęcia drugiego etapu tego okresu, określanego jako wstępna industrializacja, zapoczątkowanego na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII wieku i kończącego się w latach trzydziestych XIX wieku, stało się zainstalowanie w 1788 roku pierwszej maszyny parowej do poruszania pomp kopalni rud ołowiu w Strzyb-nicy koło Tarnowskich Gór. To pozwoliło na stosowanie prostych maszyn narzędziowych przy napędzie wodnym i kotłów parowych, najpierw na paliwie drzewnym, później węglu. Odtąd datuje się częściowa mechanizacja wydobycia surowców i mechanizacja produkcji — przekształcanie manufaktur w „fabryki”./ Równie ważne stało się w 1796 roku uruchomienie w Gliwicach pierwszego na kontynencie europejskim pieca hutniczego opartego na koksie oraz pierwszego na Śląsku i w Prusach wieloproduktywnego pieca koksowniczego^ Zapoczątkowany wówczas okres koksu i pary charakteryzował się przejściem z paliwa drzewnego na paliwa wyłącznie mineralne — węgiel kamienny, a ściślej koks, stał się impulsem przewrotu technicznego i mechanizacji. Rozwój tworzącego się przemysłu górniczo-hutniczego był inspirowany motywacjami politycznymi zaborcy pruskiego i miał służyć nie poprawie warun-

1

* 5v M i n h n ! k i p w i r* 7. : Przemyśl i robotnicy.... s. 20—21.