2012 04 25";41;563

zainteresowane rozwojem postępu technicznego¹¹.

Odtąd górnictwo węgla odgrywało coraz istotniejsze role jako źródło surowca dla hutnictwa, pomniejszało zależność przemysłu od środowiska naturalnego, stwarzając system techniczno-energetyczny o cechach uniwersalnych. Od 1814 roku zastosowano tu maszyny wyciągowe dla urobku i ludzi, lecz wydobycie wzrastało przez zwiększanie stanu zatrudnienia. Nadal stosowano pracę ręczną. Warunki jej były ciężkie: wilgoć, mrok, brak wentylacji, niebezpieczeństwo pożarów z powodu wybuchów metanu lub innych gazów, zawały itp. Górnicy-chłopi pańszczyźniani używali w swej pracy', przynoszonych ze wsi, własnych toporów, łopat, siekier, taczek — dopiero w miarę zgłębiania i budowy szybów weszły w użycie kilofy, drewniane bądź blaszane niecki na urobek. Do oświetlenia służyły olejowe kaganki. Dołowy transport węgla odbywał się głównie ręcznie. Transport konny stosowano w wyższych chodnikach jeszcze do przełomu XIX i XX wieku. Z pracy ręcznej korzystano nadal przy piecach hutniczych, koksowniczych i w innych zakładach przemysłowych¹⁵.

Zmiany dokonujące się w przemyśle górniczo-hutniczym nie sięgały w tym czasie jeszcze zbyt głęlboko, nie wychodziły bowiem poza stosowanie najprostszych urządzeń mechanicznych. Toteż skutki społeczne, choć odczuwalne, zwłaszcza w rejonie bytomsko-tarnogórskim, gdzie już wówczas zaczynała się jego koncentracja, nie były zbyt widoczne. Pojawienie się możliwości pozarolniczych, dodatkowych źródeł utrzymania dało początek zmianom w strukturze społecznej wsi, wynikającym z nowego podziału pracy. Podejmowaniu jej sprzyjały: ustawa górnicza z 1769 roku zapowiadająca wolność osobistą zatrudnionym w górnictwie, uwłaszczenie chłopów w latach 1807—1811 i zniesienie przymusu cechowego¹⁰. Ustawa górnicza pozwalała dowolnie podejmować pracę w górnictwie węgla bądź kruszcu. W razie jej przerwania nie zwalniała od pańszczyzny. Uwłaszczenie miało tu przebieg utrudniony: edykt regulujący nadający prawo własności lassytom i znoszący poddaństwo chłopów posiadających grunty obciążał spłatami odszkodowania, ooo-wiązkiem oddania panu 1/3 do 1/2 gruntów oraz obowiązkiem pańszczyzny sprzężajnej i pieszej przez 12 lat. Niskie ceny za płody rolne, nieurodzaje, zmniejszenie hodowli przez zniesienie wspólnych pastwisk

¹¹ Tamże, s. 34—35 i s. 297.

¹⁵ J. Ligęza, M. 2y wirska: Zarys kultury górniczej..., s. 117—135; I. Bu-kowska-Floreńska : Kultura górnicza. W: Dzieje górnictwa ROW. Red. J. S e n f t. Opole [w druku].

“S. Michalkiewicz, L. Wiatrowski:    Okres kształtowania się i roz

woju kapitalizmu. W: Historia chłopów polskich..., s. 189—202; W. Długobor-s ki: Rekrutacja górników w Zagłębiu Górnośląskim. Poznań 1950; tenże: Organizacja rządowej administracji górniczej na Śląsku w latach 1769—1922. „Arche-

ion" 1956, nr 25.

utrudniało rodzinom chłopskim spłaty. Powodowało to powrót do poddaństwa oraz sproletaryzowanie i zubożenie wsi. Punktem zwrotnym w reformach agrarnych Śląska stała się Wiosna Ludów w 1848 roku — rewolucyjne wystąpienia chłopów i kół demokratycznych. Dzięki ustawie z 1850 roku odszkodowania uwłaszczeniowe płacił bank rentowy, udzielając kredytu chłopom¹. Sytuację też poprawiły koniunktura na płody rolne oraz wzrastające zapotrzebowanie na ręce do pracy w górnictwie i przemyśle. Życiowa konieczność podjęcia tej właśnie pracy, z powodu braku innych alternatyw, a niepodjęcie jej groziło utratą kredytu i powrotem do pracy pańszczyźnianej oraz nędzą — były przyczyną tego, iż praca w górnictwie i przemyśle dla tej grupy tworzącej zalążki przyszłych środowisk robotniczych stała się nową wartością godną pożądania².

Niskie zarobki oraz trudne warunki pracy, do których niełatwo było przywyknąć dawnym rolnikom, powodowały częste zmiany miejsca zatrudnienia. Wobec 12-godzinnego dnia pracy starano się ją podejmować jak najbliżej miejsca zamieszkania i własnego gospodarstwa. Ponieważ jednak jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku we wsiach górnośląskich rolnictwo było nadal podstawowym źródłem utrzymania ludności, kultura ludowa, w rozumieniu: kultura chłopska — funkcjonowała nadal jako system jednorodny. Toteż wiedza ludowa, zwyczaje, obrzędy, wierzenia, folklor, twórczość plastyczna i utrwalone wielowiekową tradycją normy społeczno-obyczajowe, wynikające z dotychczas aprobowanego systemu wartości, a nawet kultura materialna, jak budownictwo murowane oraz narzędzia rolnicze, narzędzia górników i rzemieślników związanych z przemysłem, jakie zachowały się w zbiorach muzealnych — świadczą o ówczesnym, jeszcze pełnym dziedzictwie kulturowym wsi.

Nie uległ też zmianie mechanizm trwania, przekazu i społeczno-kulturowej funkcji tradycji. Tworzące się zalążki przyszłej społeczności industrialnej, dla której wieś stanowiła na razie bazę życia rodzinnego, sąsiedzkiego i zaspokojenia potrzeb kulturalnych łączyły jeszcze silne więzi społeczne i kulturowe wynikające z miejsca pochodzenia, zamieszkania i wspólnoty stylu życia. Z tego wynika, iż postawy tej społeczności wobec przeszłości musiały być nadal aprobujące, co sprzyjało kon-

1

   L. Wiatrowski: Reformy agrarne i przemiany struktury społecznej wsi.

W: Historia chłopów śląskich..., s. 236—259; zob. przykład w:    A. Koziołek:

Knurów i Krywałd, Kronika na tle historii ziemi gliwickiej. Katowice 1937, s. 41—57.

2

   J. Ligęza:    Śląsk a kultura ludowa. W: Śląsk, ziemia i ludzie. Red.

R. Lutman, K. Popiołek. Katowice—Wrocław 1948, s. 167—209; J. Ligęza,

M. Zywirska: Zarys kultury górniczej..., s. 32 i dalsze; M. Bytnar-Subo-czowa: Główne elementy kultury ludowej na Górnym Śląsku. „Prace i Materiały Etnograficzne". T. 23. Wrocław 1963, s. 7—78; I. Bukowska-Floreń-

s k a ■ Tradycją a przeobrażenia..., s. 126—129._59