2012 04 25";41;564

tynuacji tradycji i stosunkowo niewielkiej innowacji, wynmajatcj z ^nanoszenia poziomu technicznego gospodarstw rolnych i domowych, ułatwiających trudne warunki życia.

Na tworzenie się środowisk robotniczych przyszłych społeczności industrialnych nie miały wówczas jeszcze większego wpływu nieliczne grupy fachowców, pozyskiwanych przez właścicieli rozwijających się kopalń i instytucji przemysłowych z Królestwa Polskiego, Galicji oraz z Niemiec. Najliczniejsze ciągi górników kruszcowych z ich rodzinami szły od końca XVIII wieku z okolic Olkusza oraz pojedyncze rodziny z pogranicznych terenów. Osiedlali się w Suchej Górze, Radzionkowie, Łazarówce. Orzechu, Piekarach Rudnych. Przeszczepiając na ten grunt elementy kultury zawodowej, asymilowali się z miejscową ludnością. Napływ siły fachowej z Niemiec, jaki przypadł wówczas na górnictwo, był również znikomy (na 628 górników — 107 pochodziło z monarchii pruskiej). Wielu po okresowej pracy wracało w swoje strony, nie mogąc przyzwyczaić się do niewygód wynikających z trudności mieszkaniowych, żywnościowych, wrogiego stosunku ludności miejscowej. Toteż według danych demograficznych z 1834 roku w powiatach: bytomskim, rybnickim, pszczyńskim, lublinieckim, oleskim, strzeleckim i raciborskim — 98,9% ludności uznano za polską bądź polsko-czeską, a do połowy XIX wieku miejscowa ludność wiejska stanowiła 80%, a miejska — tylko 20%. W miejscowościach takich, jak: Bytom, Zabrze, Katowice, Gliwice osiedlało się w latach 1823—1824 po kilku przybyszy rocznie: rzemieślników, kupców, kramarzy, pochodzących z Królestwa Polskiego, Czech i Węgier (przeważnie Żydów), którzy asymilowali się z miejscową ludnością i stanowili później średnią warstwę miejską'".

Dalszy rozwój górnictwa i przemysłu na Górnym Śląsku zapoczątkował zmiany w systemie kulturowym wszystkich środowisk społecznych. zwłaszcza wsi, pod wpływem rozwijających się procesów industrializacji i urbanizacji kultury.,¹ Ponieważ mechanizm tych zmian swe główne źródło zawdzięczał powstawaniu instytucji przemysłowych i zastępowaniu pracy ręcznej pracą maszyny, a także zmianom społeczno--ekonomicznym i kulturowym, omówimy je w tej kolejności. Będziemy się też starać podkreślić ważniejsze, naszym zdaniem, momenty zwrotne zarówno w rozwoju przemysłu, jak i kultury tworzących się społeczno-

¹⁹ P. Pampuch: Fossores ex Polonia. Szkic o dawniejszym napływie górników z Polski do górnośląskiego okręgu przemysłowego, 1704—1885. „Zaranie Śląskie” 1934; W. Długoborski: Rekrutacja górników w Zagłębiu Górnośląskim..., s. 20; P. Rybicki: Rozwój ludności Górnego Śląska w początkach XIX wieku. W: Górny Śląsk. Prace i materiały geograjiczne, Kraków 1955; J. S. Ban-dtkie: Wiadomości o języku polskim i polskich Ślązakach. „Mrówka” 1821, t. 1—2, wydali powtórnie: B. O 1 s z e w i c z. Wrocław 1945 oraz B. Olszewicz, W. Taszycki. Wrocław 1952; Bytom. Zarys rozwoju miasta. Red. W. Długo-

ć/1 Knrclri W!    ,,7'i—KYpków 1070 s 1 HO—000.

ści industrtainycn, opierająuyen .-.u; u«    ____j. _____tl-_J.

nowych wartościach wywołanych innowacją, na efektach ścierania się „starego” z „nowym”.

2. Dynamika uprzemysłowienia jako podstawa zmian społecznych i kulturowych

Wzmożony rozwój górnictwa i przemysłu uwidocznił się od przełomu iat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku do początku XX wieku (do wybuchu I wojny światowej), a więc w okresie industrializacji Górnego Śląska. W tym czasie na czoło wysuwała się coraz wyraźniej produkcja górniczo-hutnicza, stając się nie tylko wiodącą gałęzią przemysłu na terenie całego Śląska, specjalizacją przemysłu górnośląskiego, lecz także impulsem zmian społeczno-kulturowych i nową siłą kulturotwórczą. Wpłynęły na to bezpośrednio czynniki ekonomiczne i społeczne, które wynikały z rozwoju wspomnianego tu górnictwa, hutnictwa i innych dziedzin przemysłu. Rozwój ten, inicjowany przez kapitał pruski — państwo, właścicieli ziemskich i przemysłowych, osiągano przez zwiększanie wydobycia surowców, zatrudnienia i postęp techniczny (kulminacja przemysłu). W górnictwie kruszcowym i węglowym postęp przebiegał jednak wolniej niż w innych zakładach przemysłowych, niemniej ono właśnie stanowiło podstawę rozwoju przemysłu w okresie industrializacji. Miało wpływ na upowszechnienie się i „dziedziczność” zawodu górniczego, na zmiany społeczno-kulturowe i pewne cechy systemu kulturowego społeczności industrialnych i ich tradycji.

Górnictwo kruszcowe, którego początki sięgają XII i XIII wieku (srebro, ołów w Bytomiu i Reptach), nadal koncentrowało się w okręgu górnośląskim — w okolicy Tarnowskich Gór, Suchej Góry, Radzionkowa, Piekar i Bytomia. Rudy galmanu, ołowiu, blendę cynkową i srebro wydobywano przede wszystkim koło Bytomia i w Szarleju.

Rudy galmanu i cynku sprowadzano też z Królestwa Polskiego i Galicji. Górnośląskie huty cynku w połowie XIX wieku pokrywały 40% światowego zapotrzebowania. Po rozwinięciu wytopu cynku w hutach od Mysłowic po Zabrze, produkcji walcowni blach cynkowych w Jedlicach, Kuźni Raciborskiej, Gliwicach, na Dolnym Śląsku, wytopu bieli cynkowej w Bytomskiem i wykonawstwa wyrobów rzemieślniczych — okręg górnośląski stal się największym w XIX wieku producentem cynku na świecie (w początkach XX wieku produkcja ta spadła). Blachy cynkowe eksportowano. Na miejscu miały zastosowanie w produkcji maszyn, w budownictwie, jako rury m.in. do pieców domowych, tzw. żeleźnioków. Produkcja ołowiu i srebra, której początki na Gór- g)