2

zróżnicowanie płciowe jest na ogół wiernie oddawane przez różnice rodzaju gramatycznego. Odstępstwa od ogólnej reguły odpowiedniości między rodzajem naturalnym i rodzajem gramatycznym nazwy osobowej (żywotnej) wiążą się zwykle z nacechowaniem ekspresywnym. Pozbawienie „naturalnej" charakterystyki rodzajowej i swoista „degradacja", jaka zwykle jest efektem takiej zmiany, mogą stać się podstawą językowego wartościowania. Przykładem takiej właśnie sytuacji (tzn. sygnalizowanej środkami fleksyjnymi rozbieżności między naturalną i gramatyczną charakterystyką rodzajową lckscmu) są dwa już wyżej wymienione zjawiska gramatyczne.

Opisana przez Z. Saloniego (1988) kategoria deprecjatywności obejmuje swym zasięgiem rzeczowniki męskoosobowe. Jej jedynym wykładnikiem morfologicznym jest współcześnie końcówka M.lm. -y/i (np. chowy, łobuzy, opryszki, ważniaki) i synkretyzm M.lm. = B.lm. Dla rzeczowników miękkotematowych użycie deprecjatywne sygnalizowane jest tylko składniowo, przez formy określających zaimków, przymiotników, ewentualnie czasownika, np. Te dranie znowu przyszły.

W tym miejscu należy postawić pytanie o zakres działania kategorii deprecjatywności. Nic ma wątpliwości, że dla większości rzeczowników męskoosobowych z większymi lub mniejszymi oporami można utworzyć pary form mianownika lm. neutralną i deprecjatywną, np. dyrektorzy: dyrektory, Amerykanie: Amerykany, opryszkozoie: opryszki¹. Jednak nie wszystkie męskie rzeczowniki osobowe w jednakowym stopniu podlegają tej zasadzie, nie zawsze wykładniki gramatyczne wnoszą to samo znaczenie.

Podstawową grupę stanowią tu męskoosobowe nazwy pejoratywne (typu brakorób, cham, bęcioał, łajdak, łobuz, obdartus, żulik), dla których forma deprecjatywna jest podstawowa. Formy te charakteryzują się wyraźnym nacechowaniem negatywnym, a oceny będące składnikami znaczeń rzeczowników obejmują różne typy wartości, np. ze sfery pragmatycznych (patałach człowiek, który źle, niedbale wykonuje swoją pracę'), moralnych (nierób człowiek, który niechętnie prracuje'), poznawczych (matołek 'człowiek ograniczony umysłowo, nieinteligentny'), estetycznych (bałaganiarz człowiek nie dbający o P<orządek', garbus 'człowiek garbaty’²) i in.

Dla większości rzeczowników męskoosobowych formy depre-cpatywne mają charakter potencjalny. W takim wypadku mamy do czynienia z rzeczownikiem użytym pejoratywnie, najczęściej z odcieniem pogardy, lekceważenia, negatywnego ustosunkowania emocjonalnego, np. chłopy, doktory, inżytriery.

W omówionej grupie rzeczowników znajdziemy też i takie, któ-Dych formy nieosobowe (obligatoryjne) mają odcień żartobliwy, np. grubaski, szewczyki, śpioszki, trzpioty, a nawet zabarwienie dodatnie (odcień familiarności, bezpośredniej bliskości), np. asy, chwaty, wiarusy, z uchy.

Osobną grupą rzeczowników, dla których forma gramatyczna jest nośnikiem wartościowania, są rzeczowniki tzw. dwurodzajowe typu dziennikarzy na, gapa, łamaga, niezdara. Mają one znaczenie osobowe, najczęściej pejoratywne i mogą odnosić się zarówno do kobiet jak i rnężczyzn. W odniesieniu do mężczyzn mogą przyjąć formę rnęskożywotną z M.lm. = B.lm. (rzeczowniki takie, jak gapa, niedołęga i Cała grupa derywatów z formantem -inal-yna, jak np. dziennikarzy na, studencina) lub (tylko niektóre) formę męskoosobową deprecjatywną z D.lm. = B.lm. i końcówką -y/-i w M.lm. (takie jak niedołęga, maruda, oferma i in.), mogą wreszcie przyjąć rodzaj żeński (sygnalizowany Środkami składniowymi).

Nazwy te w swym podstawowym znaczeniu mają charakter pejoratywny z emocjonalnym nacechowaniem lekceważenia i pogardy, jak np. w wypadku gapa, łamaga, lub czasem politowania i współczucia, np. chłopina. Użycie w rodzaju żeńskim zamiast możliwego męskiego nadaje im nacechowanie silnie ekspresy wne, wzmocniona zostaje ocena negatywna zawarta w znaczeniu leksemu, por. np.

Jan to marny aktorzyna : Jan to marna aktorzyna.

Spójrzcie na tych strasznych niedołęgów Janka i Marka :

281

1

•i

To m.in.według Z. Saloniego przemawia za uznaniem tego zjawiska za kategorię gramatyczną.

2

W tym wypadku negatywna ocena stanowi składnik niedefinicyjny, ale obecny w świadomości językowej, por. np. garbaty los.