537

-ol-, -ń- w usyn-ow-i-ć, urzęd-ol-i-ć, gęst-ni-e-ć, oraz zapożyczony - -iz- || -yz-w typie biurokrat-yz-owa-ć (w kilku czasownikach wyodrębnia się też sufiks -i/yfik-, np. klas-yfik-ować). W pewnej liczbie formacji wykładnikiem derywacji jest postfiks się (por. prosić -» prosić się), odcięcie od podstawy morfemu się (np. palić się -* palić) w formacjach dezintegralnych lub formanty złożone: prefiksalno-paradygmatyczne (np. powietrze -* od-powietrz-y-ć (kaloryfer), prefiksalno-postfiksalne (np. chodzić --> na-chodz-i-ć się), paradygmatyczno--postfiksalne (np. biał-y -* biel-i-ć się) i rzadkie prefiksalno-paradygmatyczno--postfiksalne (np. gałąź -* roz-galęz-i-ć się).

Zgodnie z założeniami słowotwórstwa synchronicznego porównanie znaczenia derywatów czasownikowych i ich podstaw ma nas doprowadzić do wykrycia funkcji formantów. Jednakże fakt, że derywatami są czasowniki, stwarza pewną szczególną sytuację. Powodują ją dwie ważne cechy czasowników: każdy polski czasownik jest objęty kategorią aspektu i jednocześnie każdy czasownik jako człon konstytutywny zdania (na płaszczyźnie semantycznej - predykat, na płaszczyźnie formalno-syntaktycznej - orzeczenie) wyznacza miejsca dla jego członów pobocznych, czyli podstawowy schemat zdania. Dotyczy to również derywatów czasownikowych, w których obie te właściwości są zawsze determinowane przez formanty, obok innych zmian semantycznych i syntaktycznych.

Wartość kategorii aspektu jest w derywatach determinowana morfologicznie według następującej zasady: jeśli formantem lub współformantem jest prefiks (z wyjątkiem współ-, re- i de(z)-) lub sufiks tematyczny -ną-: -n- tworzący derywaty odczasownikowe, derywat ma aspekt dokonany; formanty para-dygmatyczne zaś (z wyjątkiem powyższego -ną-) tworzą derywaty niedokonane (por. Kucała 1966). Właściwości syntaktyczne derywatów (wymaganie wystąpienia określonych aktantów) wynikają z typu funkcji słowotwórczej formantów.

Ze względu na typ funkcji słowotwórczej formantów derywaty czasownikowe dzielimy na trzy podstawowe klasy: derywaty transpozycyjne, semantyczne i aspektowe.

1.1.    Derywaty transpozycyjne są efektem przekształceń wyrażeń predykatywnych nieczasownikowych w wyrażenia predykatywne czasownikowe o tym samym znaczeniu; w ślad za tym idzie zmiana ich dyspozycji formalnoskładniowych w porównaniu z podstawami. Należą tu czasowniki odprzymiotnikowe typu chorować ‘być chorym’ i czasowniki odrzeczownikowe typu spiskować ‘knuć spisek’, prezesować ‘być prezesem’.

1.2.    Do klasy derywatów semantycznych należą formacje, w których formanty pełnią funkcje znaczeniowe, tzn. wnoszą do derywatów, obok znaczenia podstaw, nowe znaczenia, w efekcie czego derywaty stanowią jednostki leksykalne znaczeniowo bogatsze od swoich podstaw. Teoretycznie możliwe są dwa sposoby wzbogacania semantycznego podstaw: a) poprzez uściślenie znaczenia zawartego w temacie słowotwórczym określeniami różnego typu wnoszonymi przez formant - jest to cecha derywatów modyfikacyjnych; b) poprzez wniesienie przez formant nowego w stosunku do podstawy znaczenia,

537