Gałdowa10

cząstkowych do systemu tych całości w porządku poznawania gwarantiye większą dokładność opisu tak składowych, jak i relacji między nimi, oraz zapewnia większą precyzję w formułowaniu pytań i problemów badawczych. Także sposób przekazywania nagromadzonej wiedzy odbywa się poprzez kolejną charakterystykę elementów składowych. Problem, który tu-tąj zaledwie może być zasygnalizowany, to stary problem filozoficzny dotyczący opozycji: całość - część, podejmowany tak na gruncie ontologii, jak i epistemologii od czasów Platona i Arystotelesa.

Problem ten podjęty został współcześnie na gruncie koncepcji związanych z pojęciem „systemu*. We wstępie do interesującej książki E. Laszlo: Systemowy obraz świata - Siciński pisze:

„...wydąjc się, iż podstawowe źródła omawianej opozycji tkwią zarówno w sposobie poznawania otaczającego nas świata, jak i w sposobie opisywania postrzeganej rzeczywistości (...) zauważyć warto, iż sposób poznawania świata zależy od skali ąjawisk, z którymi mamy do czynienia (...) istnieje pewna skala -nazwijmy ją makroskalą-w której poznajemy całości. Rzeczywistość w tej skali odbieramy za pomocą naszych zmysłów (...) Dopiero na drodze pewnej refleksji, w całościach tych potrafimy wyodrębnić składowe części, ich wzajemne powiązania. Dziecko wcześniej umie rozpoznać psa, niż wyliczyć, że składa się on z pyska, nóg, ogona, itd. Znajomość całości jest tu wcześniejsza niż znajomość części tworzących ową całość. Inaczej ma się sprawa w przypadku zjawisk

0    skali mniejszej i większej niż ta, którą umownie nazwaliśmy makroskalą. Zarówno bowiem rzeczywistość mikroskali (w fizyce ...), jak i megaskali (np. zjawiska Kosmosu) poznajemy poprzez pewne ich części, następnie zaś na drodze refleksji teoretyczną) staramy się uchwycić całości, które owe części tworzą (...) zależność naszego sposobu poznawania rzeczywistości od skali (rozmiarów

1    czasu) zjswisk jest jedną z nieuniknionych przyczyn dwoistości naszego poznaniu: raz - określonych całości, w innych przypadkach - elementów całości. (...) Podejście systemowe stanowi współczesną próbę rozwiązywania dylematu części i całości* (Siciński |w:) Laszlo, 1978, s. 7 - 10).

Nie wdąjąc się tutąj w ocenę użyteczności podejścia systemowego w psychologii, nie spełniło ono bowiem w pełni pokładanych w nim nadziei, stwierdzić można, że i ten drugi sposób widzenia miejsca problematyki osobowości: dochodzenie do niej niejako „od dołu* - stwarza jednak także pewne niebezpieczeństwa, o realności których świadczy sytuacja, jaka istnieje we współczesną) psychologii: ogromne rozproszenie badań szczegółowych nad wyróżnianymi funkcjami czy zjawiskami szczegółowymi, trudności w uzyskaniu całościowego obrazu w dokonywaniu syntezy i bardzo trudna do przezwyciężenia tendencja do ujmowania podmiotu w aspekcie wyróżnianej funkcji - tej, która stanowi przedmiot naszych aktualnych zainteresowań czy to naukowych, czy praktycznych. Jest to więc niebezpieczeństwo myślenia o człowieku wg zasady pars pro toto: myślenie o całości przez pryzmat jednej funkcji i w sposób, który w pewnym sensie absolutyzuje jej znaczenie. Tak np. rozważąjąc przebieg rozwiązywania przez człowieka sytuacji problemowej, nie myślimy zazwycząj o tym, że w tym samym czasie u tego samego człowieka dzieje się coś znacznie więcej, jeszcze coś więcej, te w ogóle on jakoś jest, chociaż dla nas istnieją w tym momencie jedynie jego procesy myślowe.

Bruner (1978)- omawiąjąc problematykę percepcji - podkreśla, te w badaniach nad nią osobowość winna być traktowana jako zmienna i odwrotnie: percepcja winna być zmienną uwzględnianą w badaniach nad osobowością. Postulowaną przez Brunera zasadę należałoby rozszerzyć na badanie całej podstawowej problematyki psychologicznej. W praktyce jest to jednak zadanie bardzo trudne do zrealizowania, nawet gdybyśmy przyjęli, it dobrze wiemy i jesteśmy zgodni co do tego, czym jest osobowość. Przy podejściu określonym jako podejście „od dołu*, podstawę naszej wiedzy o funkcjach stanowi werbalne i niewerbalne zachowanie będące wyrazem określonej funkcji. Przy podejściu „od góry* (holistycznym) punktem wyjścia są także zachowania podmiotu, ale wnioskowanie dotyczy już nie jednej wyodrębnionej funkcji, lecz całego, zintegrowanego ich systemu, owego metawzoru, o którym wyżej była mowa.

Sam podmiot swoje własne zachowania w konkretnej sytuacji lymuje zawsze z perspektywy „od góry*: to ja* tak się zachowuję i to mnie odróżnia od innych ludzi. Tbn właściwy podmiotowi sposób \jmowania włas * nych zachowań można także określić jako tzw. wewnętrzną perspektywę poznawczą. Jej przeciwieństwem jest perspektywa zewnętrzna, charakterystyczna dla obserwatora zachowań, np. badacza w laboratorium. Wydaje się - w odniesieniu do problematyki osobowości — te dopiero przy uwzględnieniu spojrzenia z obu kierunków: „od dołu* i „od góry* możemy uzyskać pełniejsze poznanie. Jest to bardzo trudne, wymaga bowiem dokonywania ciągłych odniesień „góra - dół", ale chyba nieuniknione.

□ 3. TEORIE CZY KONCEPCJE OSOBOWOŚCI

W tytule niniejszego skryptu mowa jest o koncepcjach, a nie o teoriach osobowości. W poprzednich punktach, w związku z terminem „konstrukt teoretyczny" pojawiło się jednak pojęcie „teoria* - teoria osobowości. Ani użycie w tytule skryptu pojęcia Jkoncepęja”, ani użycie w tekście pojęcia „teoria” nie mogą być dowolne. TYzeba więc zapytać, co to jest teoria i czy w związku z tym, co możemy o niej powiedzieć, uprawnieni jesteśmy do mówienia o teoriach osobowości. Czy w każdym przypadku mamy do tego prawo. A jeśli okaże się, że nie, to czy dobrym terminem jest termin „koncepcja* i co on oznacza.

Pierwotnie, u Greków, teoria oznaczała ogląd intelektualny, bezinteresowne i kontemplacyjne rozważanie prawdy, wszelkięj prawdy, w każdej dziedzinie życia. Dsoria: od greckiego słowa theorein: przyglądać się, kontemplować, rozważać; theoria: oglądanie, kontemplowanie, rozważanie (Kopaliński, Stoumik wyrazów obcych..., PWN, 1983), to myślenie skierowane w ostateczności ku sprawom wielkim i oderwanym; słowo „teoria*