IMG54 (2)

ODYSEI SZ 256

Syxyf tik niiml dziecko, ponieważ sam „był niccier-piany przez wielu ludzi" (Odyscusz istotnie przypomina óSóooopai. być znienawidzonym).

W przekazie podającym Odyseusza za syna Syzyfa Antikleja wydała go na świat w Alalkomcnąi, w Beocji. wtedy gdy wybierała się do Itaki z Lacrteseffiu; Właśnie na pamiątkę miejsca swoich narodzin Odyscusz miał nazwać pewną wieś na Itace Alaikomenąj.

II. Przed wojną trojańską.-W młodości Odyscusz odbył wiele podróży. Późna tradycja utrzymuje. że był. jak Achilles, jednym z uczniów cenatura Charona. Homer niczego podobnego nie opowiada. Odyseja czyni tylko aluzję do polowania na dzika, w którym wziął udział na Parnasie podczas pobytu u Autolykosa. W czasie tych łowów został ranny w kolano, a blizna okazała się nie do usunięcia i znacznie później, po powrocie spod Troi miała umożliwić rozpoznanie go. W czasach Pauzaniasza przewodnicy po sanktuarium twierdzili, że Odyseusza raniono na terenie dawnego gimnazjum delfickiego. Odyscusz odbył też inne podróże, w sprawach Laertesa. Udał się mianowicie do Meseny, aby upomnieć się o skradzione owce. W Lakedajmonie spotkał Ifitosa, który gościł go u siebie, i otrzymał od niego jako podarek luk Eurytosa, który posłużył Odyseuszowi w przyszłości do zabicia zalotników.

Osiągnąwszy wiek męski, uzyskał od Laertesa tron Itaki, jak również wszystkie bogactwa domu królewskiego, na które składały się przede wszystkim stada. Na ten moment wypadają w późniejszych od Odysei przekazach jego starania o rękę Heleny, córki Tynda-reosa. Widząc jednak, że liczba konkurentów jest znaczna, zrezygnował z Heleny, aby zapewnić sobie niemal równie korzystną partię i poślubić -* Penelopę, kuzynkę Heleny, córkę Ikariosa. Chcąc zaskarbić sobie wdzięczność Tyndareosa, wymyślił podstęp pozwalający mu wybrnąć z kłopotliwej sytuacji, jaką spowodowała wielka liczba konkurentów do ręki Heleny. Poradził mu, żeby zażądał od każdego przysięgi, że pogodzą się z wyborem jednego z nich, a wybranemu udzielą pomocy, gdyby ktoś próbował odebrać mu żonę. Ta przysięga miała stać się przyczyną wojny trojańskiej. Wdzięczny Tyndareos uzyskał łatwo rękę Penelopy dla Odyseusza. Według innych autorów była ona stawką w wyścigu, w którym Odyseusz odniósł zwycięstwo.

Z małżeństwa tego narodził się syn Telemach. Był jeszcze mały, kiedy rozeszła się wieść, iż Parys porwał Helenę i że Menelaos żąda pomocy przeciwko uwodzicielowi. Odyseusz niełatwo zdecydował się na dotrzymanie przysięgi, którą się związał, i w wersjach późniejszych od poematów homeryckich opowiadano, że nawet udawał szaleństwo, by uchylić się od uczestnictwa w wyprawie. To — Palamedes wykrył jego podstęp i ściągnął tym na siebie urazę herosa. Kiedy Odyseusz zorientował się, że przegrał, pogodził się z nieuniknionym i wyruszył pod Troję. Uprzednio ojciec dał mu doradcę Myiskosa, który miał nad nim czuwać podczas wojny, ów Myiskos nie jest wzmiankowany w poematach homeryckich.

Od tej chwili Odyseusz poświęca się z zapałem sprawie Atrydów. Towarzyszy Menełaosowi do Delf dla zasięgnięcia rady wyroczni, a według niektórych przekazów udaje się nawet z nim po raz pierwszy do Troi, by upomnieć się o Helenę (-» niżej). Poszukuje młodego Achillesa, którego obecność była uznana przez Przeznaczenie za nieodzowną dla zdobycia miasta. Odnąjduje go w końcu na Skyros, sam w towarzystwie innych herosów (Nestora i Fojniksa. Nestora i PaJamcdesa. Diomedesa - zależnie od przekazu) i przebrany za kupca dostąje się do kobiecych komnat na dworze króle Lykomedesa, gdzie przebywał Achilles. Tam, wykładając wśród swych towarów materiały na szaty i broń, rozpoznaje Achillesa po skwapliwości w wyborze broni, albo też sprawia, że ten zdradza poruszenie, słysząc granie trąbki wojennej. W końcu widzimy Odyseusza w tym przygotowawczym okresie także jako posła Atrydów na Cyprze u -» Kinyrasa.

III. W o j n a trojańska. - Podczas pierwszej wyprawy, która zakończyła się wylądowaniem w Mysji (o czym nie wspominąją poematy homeryckie), rola Odyseusza zdaje się być bez znaczenia i ogranicza się do poprawnego wyjaśnienia przepowiedni dotyczącej uzdrowienia Telefosa przez „sprawcę rany". Podczas gdy Achilles uchylił się od wyrokowania w tej sprawie, Odyseusz zauważył, że chodzi w istocie o włócznię, nie o wojownika (— Tełefos). Odyseusz staje się aktywny przede wszystkim w drugiej wyprawie, we właściwej wojnie trojańskiej. Służy za pośrednika Agamemnono-wi. aby pod prawdopodobnym pretekstem sprowadzić — Ifigenię do Aulidy.

Odyseusz przywiódł pod Troję dwanaście okrętów. Należy do wodzów, którzy tworzą radę, i uważany jest za równego największym. Po drodze do Troi przyjmuje wyzwanie króla Lesbos, Filomelidesa i zabija go w walce. Ten epizod, wspomniany marginesowo w Odysei, u późniejszych pisarzy staje się zwykłym morderstwem, w którym pomagał Odyseuszowi Diomedes, jego zwykły towarzysz lub wspólnik. Podczas postoju na Lemnos na uczcie wodzów Odyseusz, jak świadczy Odyseja, pokłócił się z Achillesem. Jeden, Odyseusz, chwalił roztropność, drugi wynosił męstwo. Agamem-non, któremu Apollon zapowiedział, że Grecy wezmą Troję, kiedy między atakującymi wybuchnie niezgoda, widział w tej sprzeczce zapowiedź szybkiego zwycięstwa. Późniejsi mitografowie zniekształcili ten epizod, wymyślając kłótnię między Agamemnonem a Achillesem, pierwszy symptom zwady, która miała w dziewięć lat potem, przeciwstawić sobie obu herosów, a która stanowi temat Iliady. Właśnie Odyseusz miał podobno ich wtedy pogodzić. Ponadto epizod ten, który powinien być umiejscowiony na Lemnos, został przeniesiony na Tenedos. Jeszcze na Lemnos albo na sąsiedniej, nie istniejącej dzisiaj wysepce Chryse, za radą Odyseusza opuszczono -* Filokteta.

Poeci późniejsi od Homera wprowadzili inny epizod w czasie podróży do Troi: poselstwo, które wyruszyło z Tenedos, by upomnieć się o Helenę. Natychmiast po jej porwaniu Odyseusz i Menelaos w towarzystwie Pala-medesa odbyli pierwszą podróż do Troi, aby spróbować pokojowego załatwienia incydentu. Powtórzyli zabiegi z Tenedos. Jeszcze raz, jednak na próżno, a Trojanie odgrażali się im nawet, tak że poselstwo zawdzięczało ocalenie jedynie interwencji Antenora (-» Menelaos).

Podczas oblężenia Odyseusz okazuje się jednym z najwaleczniejszych wojowników, a równocześnie roztropnym i skutecznym doradcą. Jest używany do wszystkich misji wymagających zdolności oratorskich: na przykład powierzono mu w Iliadzie poselstwo do Achillesa, kiedy Agamemnon zapragnął pogodzić się z herosem; to już on przywrócił niewolnicę Chryseis jej ojcu; on też zawiera zawieszenie broni z Trojanami, przygotowuje pojedynek Parysa i Menelaosa, zmusza

Tersytesa do milczenia na zgromadzeniu wojowników i przekonuje Greków, by pozostali w Troadzie.

Do dyplomatycznej działalności Odyseusza, jaką przedstawia Iliada, późniejsi poeci (i to częściowo począwszy od Odysei) dorzucili różne epizody: poselstwo do -*Aniosa, by zgodził się przysłać córki i zapewnić w ten sposób zaopatrzenie w żywność armii, poselstwo do -* Filokteta, kiedy wzięty do niewoli i wypytywany przez Odyseusza Helenos wyjawił, że strzały Heraklesa są konieczne do zapewnienia zdoby-cia miasta, poselstwo do -* Neoptolemosa, w którym towarzyszył mu bądź Diomedes, bądź Fojniks.

Przypisuje się Odyseuszowi także inne czyny, często niezbyt zaszczytne, jak działania szpiegowskie. Już Iliada pokazuje go w nocnym zwiadzie z -» Diomede-sem, w epizodzie „Dolonei”, kiedy to zabił -» Dolona i uprowadził konie -* Resosa. Później na'wzór „Dolonei” powstał epizod zdobycia -* palladionu. Odyseuszowi przypisuje się także intrygi, które doprowadziły do śmierci -+ Palamedesa i pierwszy pomysł budowy drewnianego konia, którym to podstępem zapewnił powodzenie szczególnie zuchwałej wyprawie, wspomnianej w Odysei. Naprzód kazał -* Toasowi, synowi Andrąjmona, aby go okaleczył uderzeniami bicza, chcąc uniknąć rozpoznania, i okrywszy się łachmanami, zgłosił się w mieście jako zbieg. Prześliznął się do Heleny, która po śmierci Parysa poślubiła Deifobosa, i porozumiał się z nią, namawiając do zdrady Trojan. Opowiadano, że Helena zawiadomiła Hekabe o obecności Odyseusza, lecz on prośbami, łzami i przebiegłymi słowami wzruszył królową, która obiecała mu dotrzymać tajemnicy. Mógł odejść i powrócić do achaj-skiego obozu, przy czym nie obeszło się bez zabicia Trojan, strażników bramy.

Bohaterskie czyny Odyseusza podczas wojny były liczne. Jego ofiarami byli: Demokoon, Kojranos, Ala-stor, Chromios, Alkandros, Halios, Noemon, Prytanis, Pidytes, Molion, Hippodamos, Hyperochos, Dejopites, Toon, Ennomos, Chersidamas, Charops, Sokos. Opiekuje się Diomedesem, kiedy ten jest ranny, i osłania jego odwrót. Dowodzi oddziałem zamkniętym w drewnianym koniu i przestrzega towarzyszy przed sprytem Heleny, która obchodziła konia naśladując głosy ich żon. Pierwszy wyskakuje na zewnątrz i towarzyszy Menelaosowi, pragnącemu jak najszybciej dopaść Heleny u Deifobosa i według jednej z wersji przeszkadza znieważonemu mężowi w zabiciu żony na miejscu (-* Menelaos). Według innej wersji zostawia Grekom czas na ostudzenie wściekłości i chroni młodą kobietę przed ukamienowaniem, jak się tego domagali. Ocalił również jednego z synów Antenom, -» Helikaona.

O roli Odyseusza w sporze o zbroję Achillesa i knowaniach przeciw Ajasowi -* Ajas. Odyseusz jest także odpowiedzialny za śmierć Astyanaksa i za złożenie w ofierze Polykseny. W podziale branek trojańskich przypadła mu Hekabe, a w przekazie mówiącym o ukamienowaniu starej królowej, to właśnie' Odyseusz miał rzucić pierwszy kamień, chociaż poprzednio ona ocaliła mu życie (-♦ wyżej).

IV. Powrót d o 11 a k i. - Ta część przygód Odyseusza jest przedmiotem Odysei,■ lecz jeszcze tam mit uległ przeróbkom i dodatkom z późniejszego okresu.

Wiadomo, że Menelaos i Agamemnon nie zgadzali się co do daty wyruszenia w powrotną podróż armii do Grecji (-» Agamemnon, Menelaos). Menelaos wyjechał pierwszy z Nestorem. Odyseusz podąży) w ich

ślady, lecz na Tenedos pokłócił się z nimi i zawrócił do Troi, aby dołączyć do Agamcmnonn. Kiedy ów rozwinął żagle, Odyseusz puścił się za nim, jedyny spośród wszystkich wodzów greckich, wkrótce jednak rozdzieliła ich burza. Przybił do brzegów Tracji, kraju Kiko-nów, gdzie zdobył miasto Ismaros. Ze wszystkich mieszkańców oszczędził tylko jednego, Marona, kapłana Apollona. Z wdzięczności Maron ofiarował mu w darze dwanaście dzbanów słodkiego i mocnego wina, które okaże się wielce pożyteczne w kraju cyklopów (zob. poniżej). Przy tym lądowaniu Odyseusz stracił sześciu ludzi na każdym statku. 1 w obliczu kontrataku -* Kikonów, nadchodzących z głębi kraju, wycofał się na morze.

Płynąc na południe w dwa dni później znalazł się na wprost przylądka Mateja, lecz gwałtowny wiatr północny zagnał go aż na pełne morze koło Kytery, i znowu po dwóch dniach dobił do brzegu kraju Lotofa-gów. Wysłał kilku swoich ludzi, żeby dowiedzieli się czegoś o mieszkańcach, a ci przyjęli ich gościnnie. Dali im skosztować owocu ich kraju, lotosu, który sami spożywali. Owoc ten był tak wyśmienity, że Grecy nie chcieli już odjeżdżać. Odyseusz był zmuszony użyć siły, by skłonić ich do wyjazdu. Starożytni geografowie umiejscowiali ten kraj na wybrzeżu Trypolitanii.

Posuwając się na północ Odyseusz i jego towarzysze przybili do wyspy pełnej kóz,gdzie mogli zaopatrzyć się obficie w żywność. Stamtąd dotarli do kraju Cyklopów, identyfikowanego od wieków z Sycylią. Wraz z dwunastu ludźmi Odyseusz wysiadł na ląd i zapuścił się w głąb jakiejś jaskini Zabrał ze sobą bukłaki pełne wina jako gościniec dla istot ludzkich, które niewątpliwie spotka. W jaskini znaleźli mnóstwo sera, świeżego i zsiadłego mleka itp. Towarzysze nalegali na Odyseusza, żeby się poczęstować i odejść; lecz on nie chciał się na to zgodzić. A kiedy właściciel jaskini, -* Poltfem, powrócił, schwytał przybyszów i zamknął w swej pieczarze. Później przystąpił do pożerania ich, po dwu na raz. Odyseusz ofiarował mu wino Marona. Cyklop, który nigdy nie pił wina, uznał je za dobre i wypił tyle, że wprawiło go to w dobry humor. Zapytał wtedy Odyseusza o imię. Ten odparł: „Nikt”. Cyklop obiecał mu, że w nagrodę za tak doskonałe wino pożre go na końcu. Następnie po ostatniej czarze zasnął. Wiadomo, jak Odyseusz kołem rozżarzonym w ogniu wypalił jedyne oko olbrzyma i z nastaniem ranka zdołał wyśliznąć się uczepiony pod baranem poza obręb pieczary. Raniony cyklop wezwał na pomoc ziomków. Leczy gdy go zapytali, kto go atakował, olbrzym musiał odpowiedzieć: „Nikt”. Nie rozumiejąc znaczenia jego odpowiedzi, pozostali cyklopi myśleli, iż oszalał, i odeszli (-* Polifem). Od tej chwili Posejdon, ojciec cyklopa, zaczął ścigać Odyseusza nienawiścią.

Wymknąwszy się tym sposobem cyklopowi, Odyseusz dotarł do wyspy Eola, pana Wiatrów. Eol gościnnie go przyjął i dał mu miech ze skóry wołowej, zawierający wszystkie wiatry, oprócz pomyślnej bryzy, mającej zawieźć go wprost do Itaki. Żeglarze mogli już dostrzec ogniska rozpalone przez pasterzy na wyspie, kiedy Odyseusz zasnął. Towarzysze sądząc, że miech Eola zawiera złoto, rozwiązali go. Wiatry wyrwały się huraganem i zapędziły ich w odwrotnym kierunku. Statki wylądowały znowu u Eola. Odyseusz ponownie poszedł do króla i poprosił go znowu o pomyślny wiatr. Eol odparł, że nie może mu już pomóc teraz, kiedy bogowie tak oczywiście dowiedli wrogości wobec jego