Obraz7 (3)

I

t

determinują pozycji i rangi krajów w święcie współczesnym, tj. w okresie szybkiego postępu technicznego i związanego z nim przeobrażenia przyrody. Nie znaczy to oczywiście, ażeby w planowaniu gospodarczym wolno było ignorować warunki klimatyczne.

Państwa-o różnym środowisku geograficznym prowadzą nieraz podobną politykę wewnętrzną oraz zagraniczną i, odwrotnie, różną politykę prowadzą często państwa o podobnych warunkach przyrodniczych. Nie będąc ostateczną determinantą, środowisko geograficzne nic jest "jednak pozbawione wpływu na życie gospodarcze i społeczne, a tym samym również na politykę, którą Lenin nazwał „skoncentrowanym wyrazem ekonomiki’'. Wynika to między innymi z faktu, żc w skład państwa wchodzi zawsze terytorium. Każdy system polityczny związany jest ze środowiskiem geograficznym i — vice versa — nic ma już dziś prawie żadnej przestrzeni geograficznej nie objętej systemem politycznym. Jean Gollniann pisze na len temat: ..... Połitiąue. el geographie coexistent dans Pespace a irois dimension accessible aux activiles huntaines; ni l’une ni 1’autre n’existent au dela de cct espace geographiąue" („Polityka i geografia współistnieją w trójwymiarowej przestrzeni dostępnej działalności ludzkiej; ani jedna, ani druga nie istnieją poza tą przestrzenią geograficzną")³².

U podłoża wysiłków w' kierunku rozszerzenia horyzontu geograficznego i wicikich odkryć geograficznych leżały przeważnie cele polityczne. 1 wszelkim badaniom geograficznym czy nawet selen o graficznym również towarzyszą postanowienia natury politycznej. Projekt układów w sprawie Księżyca, zawierający między innymi zakaz umieszczania na nim broni nuklearnej i innych rodzajów broni masowej zagłady, zgłosił w Organizacji Narodów Zjednoczonych rząd radziecki w 1971 r.

Każdy nowo odkryty obszar uzyskuje polityczną osobowość, toteż nie jest przypadkiem, że od najdawniejszych czasów opisy geograficzne odnosiły się przeważnie do jednostek politycznych.

Można przytoczyć wiele sugestywnych przykładów świadczących o pośrednim wpływie położenia i środowiska geograficznego na politykę państw. Wiadomo na przykład, jak istotną rolę odegrało położenie Wielkiej Brytanii w kształtowaniu jej polityki izolacjonizmu, tzw. „wspaniałego odosobnienia” (splendid Lsolałion), oraz odrębności kultury i zwyczajów, które zachowały się dotychczas. Historycy brytyjscy zwracają także uwagę na fakt, żc z powodu wyspiarskiego położenia i utrudnionej w czasach starożytnych łączności z kontynentem, Wielka Brytania, pomimo kilkuwiekowego panowania Rzymian; nie zatraciła swej indywidualności i me uległa latynizacji, jak to się stało z Galią na obszarze dzisiejszej Francji lub z Hiszpanią. Położenie Wysp Brytyjskich chroniło je często przed bezpośrednim atakiem od strony kontynentu, zwalniało od utrzymywania licznej, kosztownej armii lądowej, sprzyjało zaś rozbudowie floty. Kanał La Manche nie stanowił więc przeszkody dla korzystnych kontaktów

J. Gottinann Geographie generale. Tirage a part Geographie połitiąue, Encyclopedie de ta

Pleiode.

gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od 1066 r. stopa nieprzyjaciela nie stanęła na ziemi brytyjskiej. Nawet w czasie^- drugiej wojny światowej, pomimo wysokiego poziomu techniki wojennej, również w zakresie desantów morskich, trzydziestoczterokilometrowa Cieśnina Kaletańska odegrała jeszcze ważną rolę strategiczną i — jak sądzą niektórzy autorzy prac — uratowała Wielką Brytanię od okupacji hitlerowskiej.

Przykładem ważnej i pozytywnej roli położenia geograficznego w życiu i rozwoju gospodarczo-społecznym może być również wyspiarska Japonia, kraj o ponad 111 min ludności zamieszkującej obszar 350 tys. km², z których tylko 15,3% stanowią grunty orne. Chociaż Japonia nie posiada wielu bogactw naturalnych, jest, między innymi dzięki dogodnemu położeniu geograficznemu, jedynym ekonomicznie wysoko rozwiniętym krajem kapitalistycznym Azji, który pod względem globalnej produkcji przemysłowej zajmuje trzecie miejsce w świecie.

W wieku XX, do końca drugiej wojny światowej, Japonia była również potęgą militarną, przede wszystkim morską, dążącą do podboju terytoriów na kontynencie i wyspach azjatyckich oraz do panowania nad zachodnim.. Pacyfikiem. Najważniejsze ogniska kultury przedkolumbijskiej w Ameryce — j państwa Azteków i Inków, powstały na obszarach górskich strefy zwrotnikowej, gdzie wysokość łagodzi gorący klimat. Bardzo korzystnym elementem rozwoju -gospodarczego tych krajów była różnorodność środowiska uwarunkowana różnicą wysokości. Jak to stwierdził wybitny geograf francuski Reclus „w ciągu jednego , dnia można było przebywać w trzech różnych strefach, które w innych (równinnych) krajach oddzielone są od siebie tysiącami kilometrów”. Niektórzy geografowie podkreślają szczególną rolę rzek w rozwoju społeczno-gospodarczym i politycznym państw. Faktem jest, że słynne kultury, o szerokim zasięgu wpływów, powstały nad rzekami - Nilem, Eufratem i Tygrysem, Gangesem, Huang-ho i Jangcy-ciangjem.

W historii każdego narodu można wykazać pośredni wpływ środowiska geograficznego w przeszłości i teraźniejszości. Badania, w jakim stopniu kraj zawdzięcza swoją indywidualność środowisku naturalnemu, stanowić mogą pożyteczny przyczynek do analizy dziejowej państwa i do lepszego naświetlenia jego sytuacji w świecie.

Czy można na przykład należycie zrozumieć historię Polski i zmienność jej granic, nie mając również na uwadze położenia kraju, nie tylko pod względem politycznym, tj. stosunku do sąsiadów, lecz również pod względem fizyczno-geograficznych właściwości obszaru, zwłaszcza jego drożności w kierunku równoleżnikowym, która sprzyjała germańskiej ekspansji na wschód (Drang nach Osten), czyniąc terytorium Polski wielokrotnie terenem okupacji oraz areną działań wojennych i przemarszów obcych armii? Czy można wytłumaczyć powstanie i rozwój Gdyni bez uwzględnienia specyficznych warunków politycznych okresu międzywojennego? Czy „bastion” czeski, zwarty i wszechstronnie ograniczony górami nic odegrał islotnej roli w obronie tego obszaru Słowiańszczyzny przed germanizacją? Wszak na północ od tego bastionu, na obszarze nizinnym, trudniejszym do obrony, na tej samej długości geograficz-

21