Obraz (18)

NOWELA 615

w oryginale i w przekładach nowele takich autorów, jak: J. W. Goethe, H. Kleist, L. Tieck, L. Schefer, P. Heyse, A. von Arnim, C. Brentano, E. T. A. Hoffmann, E. A. Poe, Stendhal, P. Merimee, G. de Maupassant, A. Daudet. Wielu pisarzy polskich rozpoczynało swą twórczość od przekładów (np. W. Wolski debiutował w 1840 r. przekładem noweli Hoffmanna) lub równolegle z twórczością własną uprawiało tłumaczenia nowelistyki obcej.

Na kształt gatunku poważny wpływ miała również refleksja teoretyczna, gruntowana wypowiedziami autorów zachodnich (Poe, Heyse, Tieck, P. Thorn) i polskich (Kraszewski, Orzeszkowa, Konopnicka, Prus). W 2. poł. wieku teorię noweli formułowano na marginesie rozlicznych recenzji i artykułów krytyczno-publicystycznych.

Termin „nowela”, który powstał we Włoszech w czasach renesansu, pojawia się w Polsce dopiero w XIX w.; przedtem funkcjonowały określenia „historia” („historyja”) i „nowina”. W XVIII w. nowele nazywano również „powieściami” (określenie to wspólne było wówczas dla bajki, anegdoty, powiastki, opowiadania, legendy i obocznie stosowane wobec romansu). W tej funkcji termin przetrwał w zasadzie do 1. poł. XIX w.: nowela J. Dzierzkowskiego Plącz i śmiech (1838) nosi podtytuł „Powieść z życia domowego”; podobnie R. Zmorskiego Nocleg w zameczku. Powieść (1854), to utwór o klasycznej budowie nowelistycznej. Jeszcze w 1. 70-tych W. Dzieduszycki opatrzył zbiór nowel tytułem Powieści Wschodu i Zachodu (1873), lecz wyraźnie erudycyjny charakter tej twórczości wskazuje na stylizacyjną funkcję użytego określenia „powieści”.

Termin „nowela” nie występuje jeszcze w Słowniku (1807—1814) S. B. Lindego, pojawia się w Encyklopedii powszechnej (1865) S. Orgelbranda: „Nowella, zowie się w ogóle mała powieść czyli powiastka pisana; prozą”. W wydaniu z 1901 r. hasło to brzmi: „Nowela, Nowella, nazywa się tak w ogóle mniejszych rozmiarów opowiadanie, w formie prozaicznej”. Słownik języka polskiego tzw. warszawski (t. 3, 1904) zawiera 8 haseł poświęconych noweli i wyrazom pochodnym (Noweletka, Nowelist, Nowelista, Nowelistyczny, Nowelistyka, Nowelka, Nowella) i określa znaczenie wyrazu następująco: „Nowela, Nowella, mniejszych rozmiarów opowiadanie w formie prozaicznej, powiastka, obrazek, szkic powieściowy”.

Pomieszanie gatunkowo-terminologiczne, utrwalone za twórczością pisarzy przez słowniki i encyklopedie, było udziałem także wypowiedzi krytyczno-teoretycznych. A. G. Bem w Teorii poezji (1899) umieszczał następujący tytuł rozdziału: Nowela (Nowella) i inne odmiany powiastki obyczajowej. Termin „novella” pojawia się u M. Grabowskiego, a „nowella” u J. Korzeniowskiego. „Nowela” pojawi się także w wypowiedzi Mickiewicza: „Nowele, z których Szekspir snuł swoje kroniki i tragedie, były tysiąc razy poetyczniejsze niż wszystkie historie i romanse.”

Nazwa „nowela” utrwala się, ale inwencja pisarzy tworzy ponadto określenia mające walor quasi-nazw genologicznych: „pyłki”, drobnostki”, „drobiazgi”.

Odmiany gatunkowe noweli. Wśród XIX-wiecznych gatunków prozatorskich „bliskich” noweli znajdujemy facecje, powiastki, anegdoty, opisy podróży, charaktery, gawędy, klechdy, opowiadania, obrazki, fizjologie, szkice powieściowe, ramoty, humoreski. Pokrewieństwo tych gatunków polega na wspólnej genezie form później wyspecjalizowanych lub na ich podobieństwie konstrukcyjno-strukturalnym (np. tematycznym, stylistycznym, kompozycyjnym itd.). Nowela jest jednak w XIX w. gatunkiem odrębnym, posiadającym wyrazistą tożsamość, mimo nie wyprecyzowanego jeszcze pojęcia genologicznego.

Rekonstruując z pozycji współczesnej świadomości genologicznej założenia morfologiczne polskiej nowelistyki XIX-wiecznej, można — mimo ogromnej różnorodności budowy poszczególnych utworów — wskazać zespół wyróżników gatunkowych, konstytutywnych już wówczas dla gatunku nowelistycznego. Są to: 1) niewielki rozmiar, „krótkość” utworu narracyjnego; 2) zwartość akcji i fabuły, ograniczenie wątków drugoplanowych, przewaga motywów dynamicznych; 3) zamknięta kompozycja (często ograniczona ramą narracyjną); 4) dramatyczna budowa (linearna, kontrastowa lub gradacyjna) zakończona puentą, poprzedzoną punktem kulminacyjnym, niekiedy umieszczoną w tymże punkcie; 5) zarysowanie narratora sygnalizowanego w sposób pośredni lub bezpośredni.

Typologię noweli XIX-wiecznej można by zestawić z typologią ówczesnych odmian powieściowych (a nawet z niej wyprowadzać), jednak równoległość uzasadniona dla globalnego zestawienia obu gatunków zawodzi przy szczegółowym rozpatrywaniu współwystępowania odmian. Tak więc np. licznym odmianom XIX-wiecznej powieści historycznej nie towarzyszą równocześnie aż tak liczne realizacje noweli historycznej, choć zdarzają się utwory, w których odnajdujemy zarys tej odmiany gatunkowej, np. w stylizowanej na „wyjątek z rękopisu” noweli Gu\ du Faur (1834) D. Magnuszewskiego lub w jego Zemście panny Urszuli (1838), utworze opartym równocześnie na formie opowiadania i noweli, a także w twórczości A. Gorczyńskiego. Struktura nowelistyczna, podobnie jak powieściowa, wykazywała dużą plastyczność i podatność