Obraz (23)

J

620    NOWELA

żuje przenikliwość analizy społecznej, precyzja analizy psychologicznej, prekursorstwo konstrukcyjne i narracyjne.

Wśród wybitnych realistów tworzących nowele pojawia się wówczas nazwisko Konopnickiej. Problematyka nowel zbliża ją do twórczości Orzeszkowej, Prusa i Sienkiewicza, lecz sposób ujęcia fabuły — do późniejszej generacji: Żeromskiego, Orkana i Reymonta. Szczególnie kunsztowne ukształtowanie narracji autorskiej połączonej z różnymi technikami prezentacji wypowiedzi bohaterów posłużyło autorce Krysty do pogłębionej analizy psychologicznej „ludzi z nizin”. Do najwybitniejszych osiągnięć gatunku należą jej Nasza szkapa (1890), Miłosierdzie gminy (1891), Mendel Gdański (1890), Dym (1890), Panna Florentyna (1894). W 1. 1879—1882 ukazują się świetne, dziedziczące tradycje romantyczne, „amerykańskie nowele” Sienkiewicza: Przez stepy, Za chlebem, Latarnik i Wspomnienie z Maripozy. Naturalistyczny etap rozwoju nowelistyki polskiej wyznaczają nazwiska i utwory: A. Dygasińskiego (Z ogniw życia, 1886; Z siół, pól i lasów, 1887; Nowele, 1888; Z zagonu i bruku, 1889), G. Zapolskiej (Akwarele, 1885; Menażeria ludzka, 1893), Z. Niedźwieckiego (m. in. Pulares), A. Niemojewskiego (Poezje prozą, 1891), w późniejszym okresie W. S. Reymonta (Spotkanie, 1897), I. Dąbrowskiego (Nowele, 1899) i in.

Pod wpływem naturalizmu powstawały, pozbawione jednak naturalistycznego doktrynerstwa, nowele A. Sygietyńskiego, zebrane w tomie Drobiazgi (1900); sentymentalne i czułostkowe nowele J. Łętowskiego (Nowocześni bohaterowie, 1888; Rywale, 1890; Stary mąż, 1893); humorystyczno--gawędziarskie nowele M. Jasieńczyka (Drobiazgów garść, 1887) oraz liryczno-autentystyczna nowelistyka W. Kosiakiewicza (Widmo, 1889; Druty telegraficzne, 1890).

Ranga gatunku. W historycznoliterackich syntezach epoki nowelistyka romantyczna zajmuje miejsce marginalne lub najczęściej bywa całkiem pomijana jako zjawisko wyjątkowo mało znaczące. Podobnie w syntetycznych ujęciach pozytywizmu, realizmu i naturalizmu nowela jest traktowana jako gatunek drugorzędny. Nie chodzi przy tym o ocenę konkretnych utworów, lecz

0    apriorycznie niską rangę gatunku nowelistycznego w repertuarze ówczesnych gatunków literackich. Wynika to z nie zawsze słusznego założenia „wtórności” lub „prowizoryczności” tej formy wypowiedzi w warsztacie wybitnych pisarzy; nowelistyka miała jakoby stanowić teren służebny, na którym wypróbowywali oni i ćwiczyli swoje umiejętności narracyjne.

Niewiele utworów z bogatego i różnorodnego dorobku nowelistyki XIX w. przetrwało próbę czasu. Te nawet, które wznawiano kilkakrotnie za życia autora, bywały potem doszczętnie zapominane nie tylko przez publiczność czytającą, ale nawet przez historyków literatury, którzy eliminowali je z syntetycznych ujęć pisarstwa w. XIX. Faktem jednak jest, że i powszechnie znane

1    cenione arcydzieła nowelistyki polskiej pochodzą z XIX w.

Po II wojnie wydobyto z niepamięci znaczną część ciekawszych utworów nowelistycznych, dzięki przedsięwzięciom edytorskim (serie „Nowela polska” oraz kilka tomów antologii, m. in.: Polska nowela fantastyczna, oprać, przez J. Tuwima; Iskry z popiołów, oprać, przez J. W. Gomulickiego; Z wielkiego domu w „Bibliotece Szpilek”; Nowa cywilizacja, oprać, przez Z. Przyrowskiego; Róże, Cecylie, Florentyny, w wyborze M. Błaszczyk i H. Lebeckiej) oraz systematycznym opracowaniom bibliograficznym.

Lit.: L. Fryde, Problem noweli [1934], [w:] Wybór pism krytycznych, 1966; J. Putrament, Struktura nowel Prusa, 1936; E. Kucharski, Poetyka noweli, „Pamiętnik Literacki” 1936, z. 2; I. Butkiewiczówna, Powieści i nowele żydowskie Elizy Orzeszkowej, 1937; M. Rzeuska, Celowość w noweli Prusa „Z legend dawnego Egiptu”, „Zeszyty Wrocławskie” 1948, z. 4; K. Górski, „Ad leones" (próba analizy), [w:] K. Górski, T. Makowiecki, I. Sławińska, O Norwidzie pięć studiów, 1949; O. Scherer-Virski, The Modern Polish Short Story, 1955; A. Brodzka, O nowelach Marii Konopnickiej, 1958; T. Cieślikowska, Nowela, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 1961, t. IV, z. 1(6); T. Bujnicki, Sienkiewiczowskie „laboratorium formy". (Z problemów budowy „Jamiola”), „Ruch Literacki” 1967, z. 2; Z. Szmydtowa, Nowele weneckie Norwida. Genius loci, [w:] Studia i portrety, 1969; J. Kulczycka-Saloni, Nowelistyka Bolesława Prusa, 1969; B. Dyduchowa, Narracja w utworach nowelistycznych Adolfa Dygasińskiego, 1974; A. Brodzka, Maria Konopnicka, 1975; Nowela—opowiadanie—gawęda. Interpretacje, 1979; J. Wróblewski, Narrator w rosyjskiej nowelistyce okresu romantyzmu, 1980; J. Trzynadlowski, Nowela-opowiadanie w polskiej tradycji literackiej. (Problem struktury), „Nasza szkapa” Marii Konopnickiej. Nowela czy opowiadanie?, [w:] Sztuka słowa i obrazu. Studia teoretycznoliterackie, 1982; A. W. Labuda, Studium o „Antku” Prusa. Recepcja, konstrukcja, konteksty, 1982; M. Marcjan, Z problemów poetyki nowe! C. Norwida, ..Prace Polonistyczne” (w druku).

Maria Marcjan

Zob. też Konkursy literackie, Obrazek, Opowiadanie (forma podawcza)

„Nowiny (lwowskie) zob. Czasopiśmiennictwo literackie

„Nowiny” (warszawskie) zob. Czasopiśmiennictwo literackie, Pozytywizm

Noworoczniki zob. Almanach