P1050265

2. POJĘCIA PODSTAWOWE 2.1. Morał-alcgoria; morał-kalambur

Zgodnie z określeniem retoryków antycznych (zob. /4/, s. 34) morał „to sentencja dodana do bajki, wyjaśniająca zawarty w niej pożyteczny sens”. Najczęściej bajka jest opisem konkretnego epizodu, morał zaś tezą ogólną; opisywany epizod ilustruje słuszność tej tezy. Tak jest np. w bajce Kobiela i kura (58) (o kobiecie, która przekarmiała kurę. sądząc, iż wtedy będzie znosić więcej jaj), której morał brzmi: Bajka la uczy, że wielu ludzi, chcąc więcej posiadać, traci to, co ma.

Jeden typ morału można określić jako morał-alegorię. Morał ten nie zawiera uogólnienia, lecz porównanie, wskazuje na sytuację, do której można byłoby odnieść daną bajkę, tj. na sytuację „izomorficzną” względem bajkowej. Takie są np. bajki 26, 47, 121 (poi. 123), 153 (poi. 158)), 181 (poi. 192). Porównajmy też morał bajki Wilki i owce (153, poi. 158): Tak i państwa po wydaniu przywódców ludu same popadają h- zależność od wrogów (w bajce mówi się o tym, jak owce wydały wilkom strzegące je psy).

Morał-alegoria (który w bajkach Ezopa występuje znacznie rzadziej niż morał zwykły) nie będzie przedmiotem naszej dalszej analizy.

Inny niezwykły typ morału to morał-kalambur. Jest to morał, w którym pewien wyraz użyty jest w innym znaczeniu niż w opowiadaniu; zazwyczaj różnica polega na tym. iż w opowiadaniu dany wyraz występuje w swoim konkretnym znaczeniu, w morale zaś — w znaczeniu przenośnym. Np. w bajce Muchy (80, poi. 82) morał brzmi: [Tak dla wielu żądza słodyczy staje się przyczyną wielkich nieszczęść], zaś w opowiadaniu mowa była o muchach, które najadły się słodkiego miodu; morał w bajce Łasica (59) — [Bajka opowiada o tych, którym namiętność do utarczek szkodę przynosi] (Bośnia rasskazywajet o tiech, kto sam siebie wriedit strastju k priepira-tielstwu), zaś w opowiadaniu mówi się o łasicy, która lizała pilnik i starła sobie język (pierietiorła siebie jazyk). Morał w bajce Rybak (26; opisującej rybaka, który łowi ryby w mętnej wodzie): [Tak i demagogom w państwie wtedy żyje się najlepiej, gdy uda im się w kraju wywołać zamęt], jest zarówno kalamburem jak alegorią.

Bajka z morałem-kalamburem to tekst, który odczytujemy jako spójny, sięgając równocześnie do kilku różnych znaczeń wyrazu, co z kolei narusza jedną z zasadniczych prawidłowości semantycznych normalnego funkcjonowania języka (zob. /10/). Dlatego w dalszej części artykułu stosunek morału-kalamburu i morału-alegorii do opowiadania nie będzie przedmiotem rozważań, a pod słowem „morał” będziemy rozumieli tylko morał w ścisłym sensie.

2.2. Struktura morału: aforyzm i ocena

Pod względem swojej wewnętrznej struktury morały bajek Ezopa dzielą się na dwa typy: morały-aforyzmy, relacjonujące pewien stan rzeczy (z zasady w formie ogólnej); morały-oceny (tj. morały zawierające ocenę jakiejś osoby lub zjawiska — najczęściej dezaprobatę, rzadziej zachętę, pochwałę, współczucie itd.). Jak wykazuje Gasparow (/4/, s. 232), niemiecka literatura poświęcona bajce rozróżnia dwa po-