P171209 15

----- Jt>kh >y\vr\iH i«lt< tOfi.wA struli* \ \palecaOQ h PoImcANI .VI miWw (1973) ■ - -

stwy decydowało niekiedy właśnie ich stanowisko polityczne, odpowiadające przyjętym założeniom^{1 2 3 4}. Ostrożniejsi badacze woleli zatem pisać o postawach „caęści" takich warstw' - sformułowania tego rodzaju zachowywały walor prawdziwości, ale za to niewiele z nich wynikało, każde bowiem zdanie szczegółowo twierdzące dawało się zneutralizować odpowiednim szczegółowo przeczącym lub odwrotnie, a proporcje między przeciwstawnymi „częściami" rzadko kiedy bywały wymierzane*. Toteż ostatnio coraz liczniej wysuwa się potrzebę aktywizacji studiów nad likwidacją anonimowości społeczeństwa średniowiecznego, a więc zastąpienia społecznej mgławicy społecznym konkretem². Studia takie powinny dostarczyć przyszłym syntezom większej liczby realiów, rozwój zaś badań ogólnych umożliwia opracowanie nowych podstaw teoretycznych również i w tej dziedzinie.

n

W Polsce średniowiecznej - jak wszędzie - występowały zarówno środowiska oparte na wspólnocie terytorialnej, jak i na poczuciu pokrewieństwa. Obydwie te cechy łączy w sobie uniwersalna mała rodzina, obejmująca osoby najbliższe krwią i powinowactwem, wspólnie zamieszkujące i gospodarujące. Egzystowały jednak także kombinacje bardziej złożone, jak wspólnota rycerzy jednego herbu na obszarze jednej ziemi, występująca źródłowo czasem jako podmiot prawa⁵. Poszczególne kręgi środowiskowe stanowiły wielkości różnych rzędów, przy czym panowały między nimi stosunki przenikania i podporządkowania. Im szerszy krąg, tym bardziej zróżnicowany był status społeczno-prawny i majątkowy uczestniczących w nim osób (np. miasto, opole, ród feudalny). Okoliczności te wciągają w zakres omawianych badań szereg dyscyplin pomocniczych, a więc zarówno geografię i demografię

historyczną, jak i genealogię z heraldyką. Na tym miejscu ograniczę się do struktury środowiskowej rycerstwa, pamiętając, ie jen u> tytko fragment szerszej tematyki społecznej.

Badania nad środowiskami rycerskimi budzą aktualnie najwięcej problemów kontrowersyjnych. Na czoło wysuwa się (u sprawa realnego istnienia feudalnych rodów agnacyjnych jako środowisk wspólnotowych. Uznawane przez Władysława Semkowicza i jego szkołę za podstawowy czynnik strukturalny rycerstwa polskiego', wprowadzane przy tym z przedpońatwowycb form iu ustrojowych, rody owe uległy następnie zakwestionowaniu, wartą w różnym stopniu u poszczególnych badaczy. Na ich miejsce zaczęto pisać o jaŚKh”, jako fikcji heraldycznej. Cudzysłów w tym wypadku stal arę luwaą manierą pisarską, która weszła nawet do opracowań z historii ogólnej (omawiane zachowań „rodu” Zarębów, Leliwów itp.). W istocie był on logicznie i językowo dopuszczalny wyłącznie w specjalnej literaturze polemicznej, i to tylko do czasu, po którego upływie definicja przez negację winna była oMąpić aa ma pozytywnego określenia dyskutowanego zjawiska bąd> innym mcMutiiHin. bądź dodaniem specyfikującego przymiotnika. Rzeczywiście pojawiły mą by rozbioru rodów „semkowiczowskićh” na pewne kategorie łub odrębne jako ści, z własnymi nomenklaturami. Operacje te, przeprowadzane systematycznie albo przyczynkowe przez różnych badaczy, doprowadziły wobec braku /<• stawień porównawczych - do semantycznego chaosu, który panuje ohaemr w literaturze przedmiotu. Najbardziej ważkie wydają się w asm nuhdMłd w oznaczeniu granicy pojęciowej rodu i wiekuj rodziny, deltnteji rodu herat-dyczncgo, a przede wszystkim zakresu pojęcia rycerstwa w stosunku do możnowładztwa. W pierwszej z tych spraw Jan Adamus, odrzucając rmczywwaotć rodów herbowych, autentycznych rodów dopatrywał się w rryrdacb msucj szych, odróżnianych nazwiskiem, prze? innych badaczy oknriianych jafc> ? w⁶rtka czyli kolateralna rodzina⁶; natomiast Antoni Gąamrowski, wychodząc i mało-gicznych założeń, przesuwa ostatnio pojęcie owych rodzin oswoi aacaątć .„sem kowiczowskich” rodów⁷ W tej ostatniej koncepcji brak wtąr uAMciwir anęj-sca na średniowieczne rody bez cudzysłowu, tak jak w ujęciu i Adamom aa rodziny kolateralnc. Z kolei współistnieją dziś w onuce dwie odrębne anon-niowo definicje rodów heraldycznych jako rodów wyrhśmąjotych mą bon krotnym herbem oraz jako rodów sztucznych, me opartych na pohaewtudrnwic    mi

Pierwsza definicja przeciwstawia jc wcześniejszym, pnedhcialdycanym ae-społom feudalnym podobnego rzędu (byłby to więc Map racwoęewy wszystkich rodów średniowiecznych), druga trw rodom gandogeasyn W prak tyce spotykamy niekiedy mechaniczne połączenie obu znaczeń, przybierające podać logicznie niedopuszczalnego syłngianm a) rody oddamper at berha-

99

1

'J Baszkiewicz. Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV me-hm, Winuii 1954. iwk IV; S. Gawęd*. Możnowładztwo małopolskie w XIVI w pierwszej jTidiftr XV wieku, Kraków 1966, rond*. I. Należą tu uwagi o składzie społecznym stronnictwa Bolesława Waydhwego (gencrahzacja przykładu Radwanów z Trzcboli), Leszka Czarnego oraz

2

«*■»*« w Małopołsce czy leż zwolenników i przeciwników Przemyśla II w WieUcopolace. Ze studiom Baszkiewicza przeprowadziłem juz dyskusję na innym miejscu: J. Bicniak, Wielkopolsko. Kipimy nr—c łęczycka i sieradzka, wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach im-tm. Toruń 1969, a. 9-25.

3

'•Masona Polski. L i, cz. I Warszawa 1957, s. 430: J*o stronic Łokietka stanęła również qątC dachowieótwa łwiccfacgo". s. 431 f „Przeciwkosobie miał Łokietek (...] część Świeckiej Iwdwi kołciełaej".

4

’K iounskł. Roia polityczna możnowładztwa wielkopolskiego w latach 1284-1314, Jlocz-aki HHryw". 29. 1963. s. 216. 230; S. Gawęda. Możnowładztwo. . passim; Kościół w Mor, i Ł śuhwMcnr. pod red. J. K łochowskiego, Kraków 1968, s. 215,231, 291-293. SJ4-525, S3ł; i. Baniak. Włetkopatska . passim, szczególnie s. 8-25,283-286; A. Gieysztor, iwewgacytowanej pracy i Barmaks, .Zapńkt Historyczne”. 36,1971, z. 3.s. 92-95, A. Gąsiorów*'. maamęs ry—wansj pracy J Biniaka, „Roczniki Historyczne”, 37. 1971, s. 129-133; i Pstadnkł, Z mmodrtogU i metodyki badań mad mtimmi rycerskimi średniowiecznej Potski, „Acta Umumuata Nmalm Capemaci”. Haatona, 8, 1973. a. 23-37 (tamże przegląd literatury przed-■mtmab

5

i B, su J7k 571 (nparaamaija radowa na dokumentach sejmików kujawskich * KM i MM r,|. Tstarh właimr wapAlaet lokalnych dotyczyła witkirok przekazów o wróż-dn*a*e*Ęputradaeydi.

6

   W. Crsntoif r Md Paluków, lięwi) Akshas UwęiMtai. ÓpW thaąaas FilonAcs^, i. XUX, kruku⁶ 1007. Woąp. ans lau ęrowoii jMaaiii

*    J Adamus, Potoku teoria mdmm. liśr HU. t 111 IM.fo natfr Vt. pumm.

' A. Gąsiorowski, rec. pracy I. Iłieniaka, MawSU ,AÓud⁶ltow|⁶Of‘ P.tWI. s. ł)t.