P171209 15[02]

...... Rody rycerskie jako czynnik simklury społecznej «• Polsce XUi-XV wieku (1973) ■ — -

ponadrodzinnych. TU należy również włączyć niesłusznie wyodrębnione przez Kazimierza Tymienieckiego tzw. wschodniomazowieckic rody gniazdowe XV w., o ile posiadały już herby, a tym samym odpowiednią pozycją prawną. W dyskusji między Kazimierzem Tymienieckim a Stanisławem Russockim, który podnosił późną genezą owych rodów'⁷, przyznają racją temu ostatniemu. Nazwą gniazda i dzielnicy spotykamy w odniesieniu do gałęzi rodów heraldycznych", a wróżdy agitacyjnych grup krewniaczych byty zjawiskiem powszechnym w średniowiecznej Polsce. Wojewoda księcia Janusza I, Andrzej Ciołek, „z księciem Siemowitem, ze szlachtą od Skrzyńska, z Szyrzykami, 169 z Odrowążami i z wielu innymi możnymi niewypowiedziane utrzymywał wróżdy, i wzajemnymi zajazdami ustawicznie się nękali”¹⁹. Z wymienionymi tu zbio-rowościami sąsiadowali Ciołkowie na terenie ziemi sandomierskiej, ich konflikty objęły więc dwie dzielnice polskie. Na innym miejscu przytoczyłem wiadomość z 1469 r. o wróżdzie kilkudziesięciu Doliwów i Roliców o różnej pozycji społecznej z obszaru trzech województw²⁰. Te i inne podobne przykłady różnią się od podanych przez K. Tymienieckiego nie charakterem, lecz rozmiarami. Najbardziej jednak przeciw odmienności tzw. rodów gniazdowych przemawiają ich nazwy; około 4/5 ich liczby to znane również z innych ziem polskich zawołania heraldyczne, często z wielkiej heraldyki²¹. Tak masowe nagromadzenie identycznych nomenklatur nie może już być czystym przypadkiem; na ich rzeczowe powiązanie mamy zresztą także źródłowe dowody. Tak więc rzekomo odrębny ród gniazdowy z ziemi nurskięj, Bujny-Ślepowrony, był -właśnie pod tą podwójną nazwą — dobrze ugruntowany w Łęczyckiem i Sieradzkiem; przed sądem ziemskim w Łęczycy wystąpili już w 1405 r. jego przedstawiciele w osobach skarbnika warszawskiego i jednego ze szlachty łęczyckiej, doskonale znanego tamte jszym księgom sądowym²². Pomianowie znad

Narwi wywodzili swój rodowód od możnej kujawskiej rodziny Stażewskich 170 tegoż herbu”. Wschodniom azowieckic gniazda XV w. stanowiły więc przeważnie gałęzie rodów większych, a w części tylko odrębne, drobne rody o własnych godłach. Taki stan rzeczy niewiele odbiega od statystyki, jaką przeprowadziłem dla Kujaw brzeskich i ziemi dobrzyńskiej*⁴. Wszystko to nic ma oczywiście nic wspólnego z liczebnością ubogiej szlachty mazowieckiej, co jest zagadnieniem całkowicie odrębnym.

Rody spTzed ukształtowania się herbów najlepiej będzie podzielić według ich proweniencji, tj. na możnowładcze i drobnoryccrskie. Archetypem pierwszych, lepiej uchwytnych źródłowo, były rodziny dostojników wczesnofcudalnych. Majątkowe i polityczne znaczenie ich nic przedstawiało się jednakowo; różnice te uzewnętrzniały się następnie w zakresie przywilejów jednostkowych, nadawanych konkretnemu rycerzowi wraz z jego potomstwem. Możemy przy tym wyróżnić możnowładztwo genetycznie starsze i młodsze. Majętności potomków wielkich dygnitarzy z XI-XJI w. występowały w różnych ziemiach polskich, zrąb ich zatem pochodził jeszcze z czasów monarchii wczesnofeudalnej. Używając późniejszych nazw heraldycznych, można tu zaliczyć np. rody Startów, Łabędziów, Awdańców, Powałów-Ogończyków czy Doliwów. Inni, jak Zarębowie, Leliwowie, Pałucy czy Pomianowie, mieli -niejednokrotnie bardzo potężne - włości skupione w jednej części kraju; ich protoplaści doszli więc później, już na dworach książąt dzielnicowych do wysokich urzędów. Ekspansję majątkową takich rodów na dalsze ziemie umożliwiła dopiero unifikacja państwa. W poszczególnych dzielnicach XIII w. rody >71 genetycznie młodsze mogły zresztą górować nad starszymi - i często tak właśnie bywało. W miarę rozrastania się wczesnofcudalnych rodzin różnicował się stan majątkowy poszczególnych ich gałęzi. Pauperyzacja uwarunkowana genealogicznie, tj. koniecznością podziałów ojcowizny między spadkobierców, występuje w ustroju feudalnym jako zjawisko ciągłe i dobrze oświetlone źródłowo. W ślad za nią postępowała nieuchronnie degradacja pozycji społeczno-politycznej - przejście od piastowania wyższych do niższych godności, albo w ogóle wyjście poza krąg hierarchii urzędniczej. Tą drogą ustawicznie w obrębie rodtfy o genezie możnowładczej tworzyły się rzesze średniego rycerstwa. Granice oznaczyć tu trudno, jako że przed rozpowszechnieniem się ksiąg sądowych rzadko tylko możemy poznać pełny stan posiadania poszczególnych feudałów. Stosowane przez różnych badaczy kryteria oceny wielkiej i średnie] własności są zresztą dalekie od ujednolicenia”. Częściowy tytko drogowskaz stanowią piastowane urzędy”, a dla czasów późniejszych dochodzi nadto wysokość umów wienoo-posagowych. Cała ta społeczność korzystała w każdym ^{1 2}

63

1

ⁿ Wywody szlachectwa..., nr 81. Metryka Księstwa Mazowieckiego t XV~XVt witko (dalej. Metr. Maz.), wyd. A. Włodarski, Warszawa 1918, t I. nr 190 oaz księgi ziemskie brzeskie i kowalskie.

2

J. Bieniak, Wielkopolska.... s. 24.

» W. Korta. Rozwój terytorialny wielkiej świeckiej własności feudalnej w Mace do połowy XIII wieku, „Sobótka”, 16, 1961. Ł 4. s. 530-533; S. Gawęda. Możnowładztwo-.. S. 5. Znb. także S. M. Zajączkowski, Wielowioskowa własność szlachecka w dawnych ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej w drugiej połowie XIII i wXIV w, „Rocznik I Adifcl .9,1964, s. 121—122.

* J. Bieniak, Wielkopolska... S. 9-10.