PA180245

249 Am no Lewie**-K*mt+skm

9. PbUanui 1475

4.    TurrtcroiMta, war 0 (1475/1476)

5.    Auguftlnm (1476/1477).

Almanach, druk ulotny, mógł się drukować w czasie tłoczenia wariantu A, zresztą drukarz w czasie swego kilkuletniego pobytu w Krakowie niewątpliwie co roku drukował kalendarze, z których zachował się tylko ten jeden. I to w unikacie.

4

Nm pytanie, kiedy ukazała się drukiem pierwsza książka w języku polskim. innymi słowy; „czemu przez całe 50 lat od daty wynalazku druku nie mieliśmy prócz jednej modlitwy wcielonej w tekst łaciński⁷⁴ żadnej polskiej książki" — Karol Estreicher odpowiedział: „...wydaje się to niepodobnym do wiaty, wole zatem przypuszczać, iż były druki polskie, ale te zaginęły" ⁷*. Na dowód przytoczył teksty modlitw polskich w Agendzie z 1505 r._t pieśń Bogu rodzicr w Statucie Laskiego z 1506 r. jakiś druk z 1508 r., który miał ongiś świdziński. i inno. Siady tych druków sa — zdaniem Estreichera —

..nieomylną wskazówką, żc od r. 1505 mieliśmy nieprzerwany szereg druków polskich, / • mo- lsrr.y mieć próby podobnych druków polskich i w XV wieku. Były to... pisemka codziennego użytku, które zniszczył tłum czytających, nie znających wartości dziełu .. zresztą były to broszury małe rozmiarem, więc poprze-padaiy. Ocalały księgi łacińskie, bo tych nie czytał tłum. ale uczeni, zakonnicy, prawnicy, którzy, pracując umysłowo, umieli szanować pracę umysłu, więc chowali księgi po zbiorach...¹⁹ Jakie sto druków polskich na całe sto lat od wynalezienia drukarstwa to trochę za mało w porównaniu z liczbą wyszłych druków łacińskich. Było atoli inaczej, bo są ślady druków z połowy XVI stulecia, o jakich dzisiaj

ani się domyślamy, tak je zatraciły wieki. Jeśli zatem wytępiono druki z XVI wieku,

tym łatwiej przypuścić, że zaginęły i dawniejsze⁷⁷.

Kiedy i która książką ukazała się drukiem jako pierwsza w języku polskim, zastanawiano się od stu pięćdziesięciu lat. W 1814 r. Bentkowski ⁷⁰ za „najdawniejsze i całkowite dzieło polskie drukowane" przyjął Zielnik Stefana Falimirza tłoczony w 1534 r. u Floriana Unglera. W następnym roku Bandtkie⁷⁰, później I.elowcl^84ł, a początkowo także Wiszniewski⁹¹ uznali za pierwszy druk w języku polskim: Żywot Pana Jezu Kry sta św. Bonawentury w tłumaczeniu Baltazara Opecia, drukowany u Hieronima Wietora w 1522 r. W dziesięć lat później Wiszniewski ** zmienił zdanie pisząc:

..iw. Bonawentura przez Baltazara Opecia n« język polski    ^ ‘

pozmorca Salomona z Marchołtem.

Okazało się wkrótce, ta Rozmowy Salomona z Marchołtem i Księgi Salomonowi to dwa odrębne druki, pierwszy pochodzący z 1521 r., drugi — z 1522•*. Natomiast Algorithmui, to Jest nauka liczby, Tomasza Kłosa, wydana w 1538 r., jest najdawniejsza książka w Języku polskim, ale tylko w zakresie arytmetyki.

Za pierwszą książkę drukowaną w języku polskim uchodził pod koniec XIX wieku tzw. Marchołt (tytuł skrócony; zob. przypis 84), i utrzymał owo pierwszeństwo do drugiego dzieciątka XX wieku. Zachowany w ułomkach, doczekał się znakomitej monografii, opartej na analizie porównawczo-typograficznej, pióra L Bcrnackiego¹⁴ Niebawem tenże autor zdetronizował swego Marchołta, wprowadzając tym razem do literatury Raj duszny w tłumaczeniu Biernata z Lublina, wydany z końcem 1513 r. w drukarni Floriana Unglera, jako pierwszą książkę polską i poświęcając mu równie imponującą monografię *^ł.

Druga z kolei opinia Bernackiego zyskała w nauce powszechną aprobatę i utrzymała się z górą lat trzydzieści.

W ostatnich czasach badania zmarłego w 1952 r. prof. Jana Janowa^M wysunęły na czoło zapomnianą i do dziś nie odszukaną książeczkę pt. Historia umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa na pienie polskie wydana. Książeczkę tę posiadał i opisał Juszyński⁹⁷, a za nim Estreicher, dodając w uwadze:

Druk tego dzieła uskutecznił Hochfeder lub Haller, w każdym razie przed r 1516. bo na późniejszych drukach rycin jednorożca i lwa z herbami Polski i Litwy, a u spodu Krakowa, o ile mnie wiadomo, nikt nie używał. Byłaby to najstarsza książka polska".

Na opisy tego druku nikt nie zwrócił uwagi. Pominęli je Bandtkie, Lelewel, późniejsi bibliografowie i historycy literatury, a nawet K. Piekarski nie wspomniał o Historii w swych pracach o sygnetach i zasobach pism Kaspra Hochfedera **.

Porównując znany z Juszyńskiego opis sygnetu drukarskiego odbitego na Historii z sygnetami pierwszych drukarzy oraz wykorzystując uwagi Lelewela ^M, Janów wysunął przypuszczenie, że jest to znak tłoczni Kaspra Hochfędera, używany w latach 1503—1505. Historia mogła się ukazać ok. 1505 r. w Krakowie.

W wyniku tych badań czołowe miejsce pierwszej, znanej, lecz dotąd nie odszukanej książki polskiej miałaby zająć Historia o bożym umęczeniu, drukowana u Kaspra Hochfedcra⁰¹.

Wracając do przytoczonych co dopiero pytań Karola Estreichera, nie można zgodzić się z sądem J. Muszkowskiego, który, polemizując z opinią autora Bibliografii polskiej na temat początków druku polskiego, pisze:

Trudno Jest obecnie po upływie osiemdziesięciu kilku lat, w których przebiegu nie znaleziono najdrobniejszego nawet skrawka ludowych druków pot-sklch z XV wieku, podzielać ten optymizm znakomitego bibliografa".