pic 11 06 031317

dzały się do czasoprzestrzennej relacji między postaciami (zdąży - nie zdąży, spotka - nie spotka, odnajdzie - nie odnajdzie).

Tenże romans grecki wprowadził na stałe do literatury bardzo atrakcyjny schemat fabularny: miłość od pierwszego wejrzenia, rozdzielenie zakochanych (z powodu niezgody rodziców, przeciwdziałania rywala, porwania), osobne i liczne ich przygody, mające sprawdzić siłę wierności, dzielności i hartu ducha, wreszcie ponowne spotkanie i ślub (happy end). Schemat ten pojawił się później w Historii

0    Magielonie, romansach XVII w., a nade wszystko i bardzo efektownie we wszystkich powieściach historycznych Sienkiewicza. Istotą zdarzeń jest tu konieczność pokonania przeszkód stojących na drodze do szczęścia. I jeśli nawet w XIX i XX w. wprowadzono nowe rozwiązania fabularne, motyw przeszkód pozostał. Mogły nimi być różnice stanowe (Trędowata Mniszkówny), nieuleczalna choroba (Lo\e story E. Segala), knowania wrogów, stare zobowiązania, szantaż itp.; w romansach z cyklu „Namiętności”

1    „Harlequin” przeszkody mają źródło w wewnętrznych przeżyciach bohaterów.

Pierwsze wieki naszej ery przyniosły obfite chrześcijańskie piśmiennictwo religijne. Już w średniowieczu do masowego odbiorcy adresowane były „mowy, kazania i żywoty niezgrabnie i gruboskórnie skomponowane, lecz za to zrozumiane przez wszystkich” (A. Gurie-wicz). Z zapotrzebowań ludu zrodziła się bogata ilościowo apokryfika, zawierająca pozakanoniczne szczegóły z biografii Matki Boskiej, dzieciństwa Jezusa, Męki Pańskiej, wstąpienia do piekieł. Od XIX w. rozwija się powieść apokryficzna w rodzaju Ben Hura L. Wal-lace’a, wplatająca wątki ewangeliczne w fikcyjną fabułę.

Niesłychanie rozwinięta w średniowieczu była hagiografia. Autorzy ludowi -jak zauważył M. Plezia — nadrabiali skąpe materiały źródłowe „schematami i fantazją, zapożyczeniem motywów z zabytków wcześniejszych lub z literatury pogańskiej o podobnej treści. Arcydziełem tego rodzaju była Złota leceniu ' Jakuba de Voragine - twórcy klasycznego wzorca hagiograficznego, funkcjonującego aż do XIX w.

Trzecią odmianę piśmiennictwa religijnego - opowieść egzemplarną - prezentowały liczne historie przykładne, tworzone dla szerzenia moralności wśród ludu. Tekst potwierdzał ludową „prawdę”, według której wina musi być ukarana, a cnota nagrodzona. Dodajmy, iż owa regułamoralna panuje do dziś w literaturze popularnej, nawet w takich gatunkach, jak western czy powieść kryminalna.

Dużą grupę tekstów' o starej proweniencji tworzą gatunki rycersko-wojen-ne. Pomijając spadek klasycznego eposu, sięgnąć należy do XIII-wiecznego romansu ry cerskiego, który w kunsztownej, poetyckiej formie opowiadał o dziejach króla Artura i rycerzach Okrągłego Stołu. Romans ten ukształtował podstawowe zasady etosu rycerskiego. Wje-go dziejach nastąpił ważny moment, sygnalizujący naocznie rodzenie się literatury popularnej. Otóż wynaleziony został druk. Wydawcy łatwo zauważyli, że pewne utwory miały znaczne powodzenie, a inne nie. Zaczęli więc dokonywać selekcji według prawa popytu, czyli wprowadzać normy komercjalizacji rynku wydawniczego. Jak się rychło okazało, do trwałego obiegu weszło tylko kilka tekstów (historie o Magielonie, Meluzynie, Oktawianie, Zygfrydzie), regularnie wznawianych aż do XXw.

Losy romansu zostały przesądzone w Anglii; Walter Scott stworzył nowożytną powieść historyczną, która całkowicie wyparła „konkurenta” z rynku wydawniczego.

Jest to wyraźny sygnał nowych czasów. Pod koniec XVIII w. nastąpił w krajach zachodnich znaczny rozwój oświaty, przybyły tysiące nowych czytelników, zgłaszających zapotrzebowanie na atrakcyjną beletrystykę. Stare, „reliktowe” gatunki przeszły do obiegu ludowego, wegetując przez cały XIX wiek na jarmarcznych straganach. Do obiegu mieszczańsko-inteli-genckiego wprowadzono nowe gatunki, wśród nich właśnie powieść historyczną. Walter Scott należy oczywiście do literatury wysokiej. Ale Scott jest twórcą „walterskotyzmu” („skotoma-nii”) - łączenia prawdy historycznej z awanturniczą fabułą. I fakt ten miał decydujące znaczenie dla rozwoju gatunku. Za sprawą Aleksandra Dumasa - ojca powstała w czterdziestych latach XIX w. powieść historyczna w odmianie przygodowej, w której autor pozwalał sobie na „gwałcenie” historii, zredukowanie sfery obyczajowej do opisu intryg dworskich, miłostek, awantur żołnierskich, bijatyk, pojedynków i pościgów. Owa „powieść płaszcza i szpady”, uprawiana przez wielu naśladowców Dumasa, wzbudziła nieufność do gatunku. Cokolwiek by jednak o tym nie sądzić, powieść historyczna pozostaje (także w wersji filmowej i telewizyjnej) jednym z najbardziej żywotnych gatunków popularnych.

Casus Dumasa przynosi jeszcze jedno istotne zjawisko: skomercjalizowanie twórczości pisarskiej. Na bestsellerach zarabiać zaczynają nie tylko wydawcy, ale także autorzy. Dumas jako „gwiazdor” zbijał majątek, wynajmował współpracowników, firmował ich pomysły własnym nazwiskiem. I jako „firma” produkował to, czego oczekiwali od niego czytelnicy.

Odmianą gatunkową powieści historycznej jest przygodowa powieść wojenna, upowszechniona dopiero w ostatnim półwieczu. W odróżnieniu od ujęć epickich i historiozoficznych, znamiennych dla literatury wysokiej, twórczość popularna koncentruje się na atrakcjach ba-talistyki i niezwykłych wyczynach bohaterów. Druga wojna światowa zrodziła m.in. Młode lwy Shawa, 08/15 Kirsta, a nade wszystko liczne powieści Mac-Leana. W takich utworach, jak Działa Nawarony czy Tylko dla orłów beznamiętnie, nonszalancko, z dystansem i gorzkim, oszczędnym humorem relacjonuje autor przebieg akcji komandosów i asów wywiadu, podejmujących się zadań niemożliwych do wykonania. Taki też będzie Rambo z powieści D. Morrella i trzech niezrównanych przebojów filmowych.

Istnieje też przygodowa powieść polityczna, poświęcona „cichej wojnie”, reprezentowana najbardziej okazale przez twórczość Forsytha (m.in. Dzień Szakala, Akta Odessy), a także dobrze prosperująca powieść szpiegowska, dotycząca drugiej wojny światowej i czasów „zimnej wojny”. W wydaniu socjalistycznym będzie to Stawka większa niż życie oraz Siedemnaście mgnień wiosny, w wydaniu zachodnim - niezwykle efektowny cykl powieściowy I. Fleminga o Jamesie Bondzie.

Trzeba wspomnieć o jeszcze jednej odmianie gatunkowej - powieści o zaginionych cywilizacjach, zapoczątkowanej w drugiej połowie XIX w. przez H. Ridera Haggarda (Skarby króla Salomona), a rozwiniętej przed wojną - w stylu heroic fantazy - przez R.E. Howarda, twórcy niezapomnianego Conana - barbarzyńcy z epoki „przedpotopowej”. Ten spektakularny powrót do prehistorii jest m.in. wyrazem tęsknoty do dawnej awanturniczej czasoprzestrzeni, zlikwidowanej skutecznie przez XIX-wieczne odkrycia geograficzne i przyrodnicze, tęsknoty do bestia-rium (King Kong, Park Jurajski), świata magii i czarów, barbarzyńskich wojowników i dzikich kobiet. Miłość do pier-

135