poetyka017

Możliwa jest tutaj bezpośrednia analogia do kompozycji dzieła litę_ra kiego. Podobnie jak tło w dziele malarskim może kontrastować z fig^ ^C' pierwszego planu, który jest dany z zasadniczo innej pozycji (a dokładnj!!\ z punktu widzenia wyraźnie uniesionego) - dokładnie tak samo w literackim, jak już odnotowaliśmy¹, wszechogarniający opis przeprowadz_0n z wystarczająco uniesionej pozycji obserwacyjnej może być kompozycyjni przeciwstawiony bardziej szczegółowemu opisowi prowadzonemu z bardziej skonkretyzowanego punktu widzenia. Ciekawe, że w obu przypadkach punkt widzenia „z lotu ptaka” pojawia się na peryferiach prezentacji².

Można także wskazać charakterystyczny chwyt współwystępowania prezentacji „perspektywicznej” (czyli zbudowanej zgodnie z regułami klasycznej perspektywy liniowej) i przedstawienia pozbawionego perspektywy jako sposobu skontrastowania różnych planów dzieła malarskiego³ (il. 10-12, s. 545-547). Na przykład wówczas, gdy płaska dekoracyjność tła (przedstawionego z zachowaniem reguł perspektywy liniowej) przeciwstawiona jest trójwymiarowości figur na pierwszym planie - co można porównać z efektem zestawienia żywych aktorów z tłem dekoracji⁴. Por. także dość częste skontrastowanie lakoniczności gestu i ogólnej frontalności przedstawienia na głównym planie obrazu i manifestacyjnie podkreślonych sylwetek przy prezentacji figur tła (czyli figur grających role „statystów”) - zob. il. 13, s. 547⁵.

W epoce Odrodzenia przestrzeli przedstawiona nierzadko budowana jest jako zbiór kilku mikroprzestrzeni, z których każda, zbudowana według reguł perspektywy prostej, posiada samodzielną konstrukcję

spekcie perspektywy (czyli swoją własną linię horyzontu⁵⁶). Przeje na tylnym planie bywa obramowana w postaci futryny drzwi lub okiennych itp., czyli posiada własną specjalną „ramę” (zob. wyżej i korzystaniu podobnych chwytów przy oznaczaniu ramy w związku terystycznym rozumieniem obrazu po okresie Odrodzenia, jako tdoku przez okno”⁵⁷). Takich konsekwentnie zaprezentowanych pła-przestrzennych (z których każda posiada własne ramy i własną ctywę oglądu) może być w obrazie kilka⁵⁸, taki sposób bardzo często prezentacja tła w dziele malarskim może zrozumiana jako swego rodzaju obraz w obrazie, czyli jako feódzielna prezentacja, zbudowana według swoich własnych reguł jfel6-18, s. 549-551). Przedstawienie tła, w większym stopniu niż Syczy to figur pierwszego planu, podporządkowane jest przy tym łaniom dekoracyjnym⁵⁹. Można powiedzieć, że często przedstawiany

Linia horyzontu określana jest jako miejsce, gdzie schodzą się linie równoległe przy itacji z użyciem perspektywy.

Zob. s. 496. Por. także E. A. YcneHCKHił: CeMuomuKa uacyccmea..., s. 259 i n. Jako przykład można tutaj przytoczyć Zwiastowanie Botticellego, płótna J. van e (il. 4, s. 541) itp. Zob. szczególnie Madonnę z dzieciątkiem i apostołem Tomaszem ty mistrza z Grosshmein (il. 15, s. 548).

W taki sposób można wytłumaczyć tę ciekawostkę, iż przy prezentacji tła (i w ogóle ^peryferiach obrazu) w dawnym malarstwie często pojawiają się elementy systemu stycznego bardziej rozwiniętego, w sensie ewolucji, niż system zastosowany przy tacji pierwszego planu (zob. M. Shapiro: Style. W: Anthropology Today. Ed. by ęL. Kroeber. Chicago 1953, s. 293). Inaczej mówiąc, przy prezentacji tła i w ogóle figur ^siadających znaczenie dla samego obrazu pomocnicze, artysta może wyprzedzać swoje y, tak, tło może być budowane zgodnie z regułami prostej (liniowej) perspektywy, g reguł baroku (z typowymi sylwetkami i wyrazistą mimiką) itp. - podczas gdy ^odpowiedni system artystyczny nie zajmuje jeszcze dominującej pozycji w sztuce.

1

Rzeczywiście formy perspektywy prostej i formy barokowe zorientowane są właśnie r na zewnętrznego widza, zależąc bezpośrednio od przestrzennej i czasowej pozycji tego 1 ostatniego (stąd też nieuchronny subiektywizm takiej prezentacji): naturalne jest, że po-• v‘ dobnej orientacji można oczekiwać właśnie na peryferiach dzieła malarskiego.

Wskażmy w tym kontekście, iż reguły perspektywy prostej były znane od wystarczająco dawnych czasów (najpewniej od V w. p.n.e.), lecz zastosowanie ich ograniczone ?{■' tyło do zadali praktycznych; stosowano je przede wszystkim przy produkcji dekoracji teatralnych (charakterystyczne jest, iż samo odkrycie perspektywy prostej było związane ze sztuką scenograficzną (zob. E. A. YcneHCKHił: CeMuomiuca uctcyccmea..., s. 293). Są podstawy, aby sądzić, że w epoce Odrodzenia zastosowanie prostej perspektywy w malarstwie pierwotnie także było związane z teatrem (związek taki jest czasami odnotowywany, ⁿ& przykład, w odniesieniu do pejzaży Giotto). Zob. na ten temat: E. A. YrneMCiotM: R uccaedoeaHUło xn>Ka dpeeneu ycueonucu. [Przedmowa) W: Jl. <I>. JKerHH: fobiK zcueonucHoeo npoiaeedeHUZ..., s. 10-11.

519

1

   Zob. rozdz. III książki.

2

   Tło należy oczywiście do peryfeiyjnej części prezentacji - zob. na ten temat niżej.

3

   W związku z tym charakterystyczne jest przedstawienie wnętrz w postaci rozciętego budynku z usuniętą przednią ścianą (w XVII w. w Rosji, w XII-XIV w. we Włoszech), przy czym widok wewnętrzny opracowywany jest zgodnie z perspektywą (zob. B. B. MmcaiłjioBCKHfi, B. H. riypmncB: OnepKU ucmopuu dpeenepyccKou MonyMtn-ma/ibHOu ycueonucu co emopou noAoeuHt* XIV e. do nauana XVIII e. MocKBa-—JleHHHrpaji 1941, s. 121), prezentując w taki sposób jak gdyby obraz w obrazie.

4

^s* Można przywołać w tym kontekście charakterystyczne dla malarstwa quattrocento przedstawienie obnażonego modelu (na głównym planie obrazu) na tle dekoracji architektonicznych, które prezentowane są w systemie perspektywy liniowej.

5

W związku z tym można także wspomnieć fakt, iż główne figury w ikonach traktowane są frontalnie, podczas gdy drugoplanowe mogą być prezentowane z profilu-Zob. B. A. ycnencKHH: CeMuomuKa uctcyccmea. MocKBa 1995, s. 275-276.