P1000987

rżeń, wszystko, co jest nie rozstrzygnięte, fragmentaryczne, chwiejne, co mąci jasny przebieg akcji i prostotę działań bohaterów. Historia natomiast, którą współprzeżywamy bądź też poznajemy ze świadectw ludzi współprzeżywają-cych, przebiega w sposób o wiele bardziej niejednolity, pełen sprzeczności i powikłany; dopiero wówczas gdy w jakimś określonym kręgu dojrzeją jej owoce, dopiero wtedy możemy przy jej pomocy w pewnej mierze wyniki te uporządkować; ale jakże często przy tym ów porządek, który — wydawałoby się — już osiągnęliśmy — na nowo staje się wątpliwy; jakże często zadajemy sobie pytanie, czy dostępne nam dane nie skłoniły nas do nazbyt uproszczonego uporządkowania faktów elementarnych! Legenda nadaje swemu tworzywu porządek jednoznaczny i zdecydowany, odcina je od związków z pozostałym światem tak, aby związki te nie mogły mącić legendarnego porządku zdarzeń; ludzie w legendzie określeni są jednoznacznie, postępowaniem ich kierują motywy proste i nieliczne, ich uczucia i czyny nie mogą w swej niezłomności doznać jakiegokolwiek uszczerbku. Tak na przykład w legendzie o męczennikach stoją naprzeciw siebie zacięci i fanatyczni prześladowcy — oraz zacięci i fanatyczni prześladowani; w żadnej legendzie nie dałoby się zużytkować takiej skomplikowanej, to znaczy istotnie historycznej sytuacji jak ta, w której znajduje się „prześladowca” Pliniusz, gdy pisze swój słynny list na temat chrześcijan do Trajana. A jest to przecież jeszcze przypadek stosunkowo prosty. Wystarczy pomyśleć chociażby o historii, w której sami uczestniczymy: ten, kto rozważy zachowanie się poszczególnych ludzi czy grup ludzkich w okresie narodzin narodowego socjalizmu w Niemczech, bądź też zachowanie się poszczególnych narodów i państw w obecnej (1942) wojnie, poczuje, jak w ogóle trudno jest przedstawić okoliczności historyczne i jak nieprzydatne są one dla legendy; rzeczywistość historyczna wprowadza do postępowania jednostki motywy sprzeczne, czyni chwiejnym i dwuznacznym zachowanie się grup; rzadko tylko realizuje się (tak, jak stało się to teraz z powodu wojny) jakaś sytuacja względnie jednoznaczna, nadająca się do stosunkowo nieskomplikowanego opisania; a i ta sytuacja jest podskórnie wielorako rozwarstwiona, co więcej —: prawie stale zagrożona w swej jednoznaczności; i u wszystkich uczestniczących w niej motywy są tak wielostopniowe, że propagandowe slogany mogą rodzić się tylko dzięki grubym uproszczeniom; czego następstwem jest fakt, że wielokrotnie i wróg, i przyjaciel mogą posługiwać się tymi samymi sloganami. Zajmowanie się dziejopisarstwem jest tak trudne, że najczęściej historycy zmuszeni są czynić koncesje na rzecz techniki właściwej dla legendy.

Jest rzeczą jasną, że zawartość sporej części Ksiąg Samu-elowych stanowi historia, a nie legenda. Chociażby w oburzeniu Absaloma lub w scenach ostatnich dni żywota Dawidowego sprzeczności i krzyżowanie się motywów w postępowaniu jednostek i w grze całości stały się tak konkretne, że trudno wątpić w historyczność autentyczną relacji. Jak dalece przebieg wydarzeń został przy tym stronniczo odkształcony — jest to już inna sprawa, którą tutaj się nie zajmujemy; w każdym razie rozpoczyna się tu przejście ze sfery legendy do relacji historycznej, i właśnie ta relacja, której całkowicie brak w poematach homeryckich, staje się dominująca. Niejednokrotnie te same osoby, które redagowały stare legendy, są także autorami historycznych partii Ksiąg Samuelowych; a jednak właściwe im religijne pojmowanie człowieka w historii, które próbowaliśmy opisać wyżej, nie doprowadziło ich bynajmniej do upraszczania odtwarzanych wydarzeń zgodnie ze schematami legendy; dzieje się zaś tak, rzecz prosta, tylko dlatego, że również i w legendarnych partiach Starego Testamentu wielokrotnie przejawia się struktura historyczna — oczy-