SDC10579

ROKOKO

czas którego wykonano kantaLę Musten al trono-z alegorycznym librettem, wprowadzającym wyspę Miłości ^‘ronioną prz.cz. Hebe i gracje. W maju 1766 urządzono paradcfciluminowanych butów, z których jeden wiózł boginie Wisłę otoczoną czterema nimfami. Wisła recytowała przed monarchą-.wiersze, na brzegu odbywał się festyn ludowy stylizowany na baśniowa krainę obfitości. Z Saksonii jak się zdaje — przyszła też moda na teatr marionetek. Jeden znich funkcjonował już jesionią 1755 r. >v Słucku, inny w pałacu Pocieja* w Warszawie (grudzień J 767).

Atmosfera stylu żyda i kultury rokoka cha-- rakteryzowała dwór lotaryński Stanisława Leszczyńskiego. szczególnie po r. 1747. Do Lotaryngii, a i Lunćville, ściągali, wtedy liczni dostojni goście, odkrywający w tyin małym państewku udaną realizację ideałów epoki, konkretyzację utopii stworzenia nu ziemi miejsca szczęśliwości, tolerancji , oraz rozkwitu nauki i sztuki. Gościło tam wielu . wybitnych pisarzy, jak Montcsąuicu, Voltairc (z pobytem tym wiąże się geneza niektórych elementów *w ich twórczości, np. w Uzymaku Montes? ąuicugo, Kandydiic Yoltairc’a). Z miejscowych poetów tworzących w stylu rokoka najwybitniejszymi byli: J. F. Saint-Lambert, autor Baśni wschodnich, Powiastek prozą, sławnego poematu Pory roku i „poćsics fugitivcs”, oraz S. dc Boufllcrs. Literaci dostarczali sztuk, kupletów i wierszy na różne imprezy dworskie. Teatr, kierowany prze?, panią dc Bouiflers, funkcjonował w Nancy i Lu-nćvillc. Wystawiano sztuki sielankowe (Pastorale), komedie (Plombieres en belle hunieur), tragedie (VoItairc) i opery komiczne [Les Trois rivaux Le PrcYosta, gwardzisty luncwilskicgo); pisano poezje pochwalne na cześć wnuczek byłego króla. Dla , Polaków dwór lotaryński był celem licznych wojażów, wielu z nich przez dłuższy czas na nim mieszkało: J. A. Załuski — towarzysz wędrówek króla (do r. 1738), M. K. Ogiński — muzyk i teatroman, oraz trzej słuchacze Szkoły Rycerskiej w Luneville: .. T. Aleksandrowicz — tłumacz powieści Klcomira, albo Igrzysko fortuny (1754), F. Oraczewski — je-* den z pierwszych późniejszych współtwórców repertuaru dla Teatru Narodowego (Zabawy, czyli Życie bez celu_% 1779) i S. Trembecki. Ta przystań • u granic Francji ułatwiała kontakty z jej wielką kulturą.

Pomijając wcześniejsze, sporadyczne zresztą, przykłady recepcji rokokowej literatury francus-JT kiej w Polsce, jak np. przekład pr/cz J. S. Kąts-. ^; kiego (zm. 1727) epigramatów j. B.‘ Rousseau, ^v przepływ nowych prądów możemy datować nart 50-le XVIII w. Najczęściej przejawiał się on we¹ wzmożonej działalności translatorskicj. w prór—r* bach przystosowania do nowego gustu sarmac-kiego baroku i wprowadzaniu nowych form życia kulturalnego. Obserwujemy to u Sapiehów i Chrep-towfczów na Litwie, o Potockich i.SangiJszkowej

pańskiego dworu. Rokoko w zasadzie bazowało na języku warstw wyższych, „naturalność” sprowadzało nieraz do sugestii Uitwośęi wierszowania i popisów, obscenicznych, grawitowało czasem ku „kosmopolitycznemu” konwcncjonalizmowi. Na-•    tomiast w zakresie niektórych technik wypowiedzi

lirycznej występowały między sentyment al izm cm a rokokiem pewne zbieżności (np. liryka maski).

Wczesne rokoko w Polsce. Inspiracje w zakresie nowego prądu szły do nas przede wszystkim z dwóch ośrodków kultury rokokowej: dworu Wettynów w Dreźnie i dworu Stanisława Leszczyńskiego w Nancy. Polityczna opozycyj-ność tych środowisk zapewne nie była bez znacze-niadla wykształcenia się ich odrębności: orientacji Augusta HI na kulturę włoską z jej architekturą,, sztuicą, zdobnictwem, komedią dciraitc i operą, co pociągało większą trwałość związków z barokiem — w porównaniu z dworem lotaryńskim, zostającym w orbicie wpływów Paryża, gdzie więzy z klasycyzmem nigdy nic zostały przerwane do końca. W kraju recepcja dokonywała się w warunkach naporu klasycyzmu, propagowanego już aktywnie zarówno przez ośrodki antysaskic (K: Konarski, W. Rzewuski), jak też przez część stronników saskich (F. Bohoinoiec). Teatr podążający za królem Jo Warszawy przenosił zwykle repertuar drezdeński: najpierw głównie urłekinady, później także opery w nowym stylu, oparte na librettach P. A. Metastasia z bliską rokoku muzyka J. A. Hassego. Dekoracje wykonane przez G. Bibicnę odznaczały się także dużą lekkością. Do sukcesów teatru należało wystawienie w r. 1754 mclodramy Metastasia L'Eroe cinese (przełożonej na j. polski przez J. E Mioasowicza pt. Bohatyr chiński), co zapoczątkowało w Polsce modę nu odmianę cg-zoty7.mu dalekowschodniego. Być może także oratoria Metastasia, grane wtedy, w kościołach warszawskich, należy traktować jako stylowe odpowiedniki rokokowego wystroju świątyń (tzw. rokoko sakralne). Za przykładem Augusta III poszło wiciu magnatów, szczególnie kresowych, organizując w swoich rezydencjach teatry muzyczne:

I K, Branicki w Białymstoku, A. M. Sapieha w Różanej i Dcrcczynic, F. S. Potocki w Krys-tynopoiu i Tartakowie, H. Radziwiłł w Słucku i Białej, później M. i A. Ogińscy w Słonimiu i Siedlcach i in. Repertuar tych tent rów stanowił mozaikę wiełostyiową, ułożoną zarówno i melodram i pas-forałck.jai; też komedii k 1 asy cys tycznych i widowisk typowo barokowych. Niejednokrotnie angażowano '.^r,;py obce. Tak np. w 1763 r. zespół włoski wystawiłHTartakowie operę Antigono Meta-stasia wraz g intermedium.

W stylu rokoka włoskiego były też utrzymane | ^Ju^i bierze imprezy dworskie w początkach panowania Stanisława Augusta* W rocznicę sejmu elekcyjnego. 27 VIII 1765. A. Moszyński wydal dla Ghh D Mloesnacó pcJ Wan/awą przyjęcie, pod*

ROKOKO

w Koronie. Najbardziej reprezentatywny wydaje się dwór Barbary z Duninów Sangusz.kowcj . (1718— 1791), marszałkowej w. lit., która prowadziła dom otwarty w swoich rezydencjach w Lubartowie i Szymanowie oraz salon w Warszawie. Gromadziła się tam elita towarzyska i literacka stolicy. W zakresie nowego gustu towarzystwo to wiele zawdzięczało nauczycielowi synów marszałkowej, C. F. Pyrrhysowi dc Varille, i W. Jakubowskiemu, gen. wojsk francuskich, niegdyś częstemu gościowi Lunćyillc. Pyrrhys dc Varille propagował publiczny leatr morałistyczuy, widząc w nim środek podniesienia kultury obyczajowej. Sam grał w uruchomionym przez księżnę teatrze „dc socićić”. Jakubowski kształcił się w erotykach u Owidiusza (Dro-~ ya do kochania), celował w ulotnej poezji towarzyskiej, epigramatach (Na ogród Walczyński, Na pałac w tymże mieście), ożywił u nos zainteresowania Lufontaine’em, którego bodaj jedynego z francuskich klasyków XVII w. poeci rokoka umieścili w swojej żywej tradycji. W sylwach lubartowskich . roi się od przekładów i wypisów współczesnej literatury francuskiej. Spotyka się tn.in. wiersze Vol-tairc’a, a nawet poetów lotaryńskich. Wśród tłumaczy poza Jakubowskim znajdujemy K. Rogalińskiego — adaptatora Dorata i autora znanych obscenów (Rywale. Upodobanie), S. Szydłowskiego — chorążego zakroczymskiego, nie znanego z imienia Piaskowskiego pułkownika wojsk francuskich, a nawet księżnę matkę i żonę jej pasierba, Konstancję z DónholTów Śanguszkową, chociaż obie panie preferowały raczej literaturę moraliżującą. Prym jednak — jak się zdaje — wiedli pisarze bardziej rodzimi: E. Drużbacka i C. Czaplic. Panic znalazły upodobanie w romansie miłosnym, dla którego w epoce poprzedniej brakło w Polsce żywszego zainteresowania. Do kilku przekładów Koioandra wiernego Leonidzie Mari-niego i rękopiśmiennej próby przyswojenia językowi polskiemu wierszem i prozą Peregrynacji na wyspę Kupidyna P. Tallcmnnta Drużbacka dorzuciła Fabułę o książęciu Adolfie (1752), wyjętą z Historii Hipolita hrabiny d’Aulnoy, romansu sensacyj-no-baśniowego. Większość zabawek literackich stanowiła jednak drobna poezja obsługująca bieżące życie towarzyskie. W odróżnieniu od staropolskiej fraszkomanii nowa poezja żartobliwa posługiwała się zwykle kamunażem, najczęściej przebieranką pasterską. W salonie księżny panuje już moda na greckie imiona. Stosuje się je konsekwentnie (np. pod Tyrysem kryje się zawsze Jakubowski, a pod Fiłidą — Drużbacka). Przykładem prowadzonych tam zabaw poetyckich jest cmulucja wicr-szopiska Drużbackicj z Czapłicera na temat „nieszczęśliwego przypadku Stcckiugo, który strzelając do kaczki trafił babie w dupłcx"(u Drużbackicj: „w kopytko"). (Zbiór tych tekstów,‘niegdyś sygnalizowany przez W. Borowego i uważany za zatracony, ostatnio ziwtni odszukany w innym odpisie.)

Konfederacje dysydcnckic, radomska i barska (1767—1772) przyczyniły się do zahamowania tej fazy rokoka w Polsce. Nikłą strużkę, będącą kontynuacją prądu, obserwujemy jedynie w paru zamkniętych towarzystwach usiłujących pozostać z dala od wydarzeń politycznych. Takim miejscem jest pałac Konstancji Sunguszkowęj w Gdańsku, do którego schroniła się księżna Barbara z całym dworem i zaglądało wielu nowych gości, w tym i konfederatów. Wiadomo, że m.in. zajmowano się tam układaniem wierszy „na zadane kadencje".

Do Sanguszkowej zaglądał też I. Krasicki, spędzający ostatnie dwie zimy konfcdcrackic także w grodzic nadmotławskim. Już w I. 50-tych pisywał on jakieś wicrszc-tlla Sanguszkowej. Niewiele odbic-. gały one od panującego wtedy stylu, jak na to wskazuje najstarszy z odnalezionych jego poetyckich płodów, żartobliwe Powinszowanie ofiarowane w Tartakowic 26 VII 1763 5-letnicj Annie Cet-nerównic, wojcwodziancc bełskiej, dalekie jeszcze od perfekcji rokokowego puncgiry/.mu. Na czas pobytu w Gdańsku prawdopodobnie przypada . pisnnic jakiejś części Myszeldy — bliskiej duchowi rokokowemu (podobnie jak niektóre późniejsze . drobne utwory, bajki epigramatyczne Księciu Biskupa).

Rozkwit literatury dobrego gustu. Złoty okres polskiego rokoka przypada na ł. 1774—1785, kiedy sytuacju polityczna nie wy ma- . gała już większego zaangażowania i pozwalała niektórym literatom manifestować postawę wyzwoloną od służby społecznej i odrębność, a nawet rzekomą wyższość w stosunku do mus szlacheckich i grupy rządzącej, skupionej wokół króla. W 10-lcciu następnym literaturę rokoka zepchnął w cień klasycyzm (wyraźny w dobie Sejmu Czteroletniego), dostarczający bardziej wypróbowanych narzędzi walki politycznej. Elegancki gust wrócił ponownie w pierwszym fO-leciu po rozbiorach, by znowu przygasnąć pod podmuchem wojen napoleońskich. Ten rytm dziesięcioleci jest bardzo znamienny dla dynamiki polskiego rokoka.

Po pierwszym rozbiorze kraju można wyodrębnić przynajmniej trzy nurty poezji kształtowanej według norm nowego gustu: pierwszy, wyznaczony przez twórczość J. Szymanowskiego, J. Ko-blańskiego, F. D. Kniaźnina i F. Zabłockiego, a więc poetów dworu Czartoryskich i po części Ogińskich,liryków i dramałopisarzy, którzy uwikłani w różne sprzeczności bądź demonstrowali ucieczkę w świat idylli, bądź dawali wyraz tęsknocie za anakrcontyczną radością życia, bądź wreszcie poszukiwali nowych sposobów sublimacji uczuć; drugi, tworzony już przez arystokrację (głównie grupę złożoną z A. Miera, braci Ignacego . i Stanisława Kostki Potockich oraz S. Wodzic-kiego) manifestującą postawę hedonistyczną wobec życia i libertynizm: wreszcie trzeci, reprezentowany przez. F. Ga wdzic kiego. J. Ancutę, J. Czyża