SDC13402

" okresie poprzedzającym kształtowanie się instytucji państwa podstawową jednostką struktury społecznej było plemię («— ¹ psł. plemą «— pled-men, pozostające w związku etymologicznym z psł. ¹ płodu ‘płód, dziecko, owoc. skutek, korzyść'). Zgodnie z etymologią nazwy, w skład plemienia wchodzili ci, którzy uznawali się za pochodzących od wspólnego przodka, pobratymców, współplcmicnników. Konsekwencją takiego ustroju społecznego było wysunięcie na plan pierwszy rodzin i rodów («— psł. ¹ rodu, roditi (sę) ‘rodzić (się)¹), na które dzieliło się plemię i które grupowały ludzi «współ rodzonych¹, połączonych bezpośrednimi więzami krwi. Pojęcie rodziny przetrwało do dziś w strukturze społecznej, choć rozumiemy przez nią dziś zwykle jedynie osoby należące do dwóch pokoleń (rodzice — dzieci), rzadziej — trzech pokoleń (dziadkowie - rodzice - dzieci), a poczucie związków pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego ograniczyło się do najprostszych relacji (rodzeństwo - brat - siostra - wuj - stryj — ciotka - teściowie - kuzyni).⁹ Pojęcie rodu w naszej współczesnej organizacji społeczeństwa nie odgrywa istotnej roli. ale trzeba pamiętać, że w średniowieczu i w okresie Polski szlacheckiej miało ono bardzo duże znaczenie ze względu na ustrój stanowy i pra-|_Wo dziedziczenia dóbr. Współcześnie strukturę rodowo-klanową zachowują lokalne społeczności autochtoniczne m.in. w Afryce, Azji, obu Amerykach, w Oceanii.

W okresie przcdpiaslowskim plemię zajmowało terytorium zwane ziemią, które obejmowało od 1000 do 10 000 km². Na tym terytorium znajdowało się zwykle od kilku do trzydziestu mniejszych jednostek osadniczo-samorzą-dowych zamieszkiwanych przez małe plemiona — rody. Zwano je polami, opolami, osadami lub żupami. Nazwy rodzime {pole, opole, osada, opolny) wiążą się z terenowo-rolniczym charakterem tych jednostek i wywodzą się z psł. ¹ polje ‘równina, nizina; ziemia uprawna; obszar przeznaczony na coś¹. Dwie pozostałe nazwy (żupa, żupan) to dawne zapożyczenia o niepewnej etymologii. Jedną z prawdopodobnych koncepcji na ten temat sformułował A. Bruckner:

„łupa. przestarzała nazwa kopalń (soli, wielickiej i bocheńskiej, żup ruskich w Samborze, olkuskiej srebra i miedzi); żupnik, ‘urzędnik żupy’. Picr-

1

Por. na len temat-. M. Szymczak. Naswy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego. Warszawa 1966.