skanuj0128 (2)

240    Słowotwórstwo

oglasz-a-(l) przygtcażdż-a-(l) odradz-a-(l) odnawi-a-(l) pi-ja-{ł), por. scs. oC-iM-a-(h) oglat-a-(h) prigvaźd-a-(h) raid-a-{lt>) ołn,iuml-ja-(h>) pija-(h). W wielu wypadkach formant -ja- czasowników niedokonanych lub wielokrotnych występuje w opozycji do formantu -i- czasowników dokonanych albo jednokrotnych, np. oczyszcz-a-{l) : nczyić-i-(ł), odradz-a-(l) : odradż-i-(l), odradz-a-jl) : odrodź-i-(l).

11.    -V,-'a-    *-(- z funkcji! słowotwórczą tworzenia podstawowej

formacji koniugacyjnej, mianowicie tematu oz. przeszłego, np. oniemi-e-(li)-. oniemi-a-(l), czerni-e-(li) : czerni-a-(l), starz-e-[U) się : starz-a-(l) się, umi-e-(li) : v.mi-a-(l), widzi-e-(li) : widzi-a-(l), krzycz-e-(li) : krzycz-a-(l), leż-e-(li) : leż-a-il); por. scs. on$m-#-(h) o(rm-(-(H) staf£-(h) um-(-(lt) vid-e-(h) kri(-a-[h) lei-a-(h). Ponadto może ten formant tworzyć czasowniki pochodne odrzeczownikowe stanowe, np. balwani-e-(li) : balwa-ni-a-(l), kamieni-e-(li):kamieni-a-{l), ohlopi-e-(li):chlopi-a-(l)\ pochodne od-przymiotnikowe stanowe, np. biel-e-(li) : biel-a-(l), grubi-e-(li) : grubi-a-(l), łysi-e-(li) : łysi-a-{ł), mądrz-e-(li) : mądrz-a-(l), nędzni-e-[li) : nędzni-a-(l), jaini-e-(li) : jaśni-a-(l). W opozycji z formantem -ną- może uwydatnić niedokonaność, np. klęcz-a-(l) : klęk-ną-{ł), krzycz-a-(l) : krzyk-ną-(l).

12.    -t-j|-y- £- *-i- z funkcją słowotwórczą tworzenia podstawowej for

macji koniugacyjnej, mianowicie tematu cz. przeszłego, np. żyw-i-(l) lub-i-(l) gloś-i-(ł) grzesz-y-(ł) mnoż-y-(ł) ostrz-y-(l)\ por. scs. iiv-i-(h) l'ub-i-(te) glas-i-(h) grli-i-(h)    Ten formant tworzy też

czasowniki pochodne odrzeczownikowe: a) stanowe, np. chmurz-y-[l) się, b) sprawcze, np. koś-i-(ł) glow-i-[l) się ręcz-y-(ł); pochodne odprzymiotni-kowe charakteryzujące, np. biel-i-(l) czyki-i-(l) zblii-y-(l). Może też uwydatnić stosunkowe znaczenie a) dokonaności, np. pochwal-i-(ł) : pochwa-l-a-(ł), ioyrob-i-(l) : u>yrabi-a-(l), zalicz-y-(l) : zalicz-a-(l), b) wielokrotności, np. noś-i-(ł) : niós-(l), woż-i-(l) : wióz-(l).

13.    -ntx-\\-pę-z- *-ng- z funkcją słowotwórczą tworzenia podstawowej formacji koniugacyjnej, mianowicie tematu cz. przeszłego, np. dżwig--ną-(X) : dźv>ig-nę-(li), sta-ną-(ł) : sta-nę-(li); por. scs. dvig-ng-(h), stano-(h). Ten formant tworzy też pochodne odprzymiotnikowe stanowe, np. chud-ną-(l) sch-ną-{l) brzyd-ną-(i). Mcże także uwydatnić stosunkowe znaczenie dokonaności, np. klęk-ną-(l) : klęcz-a-(ł), krzyk-ną-(l) : krzy-cz-a-(f), sta-ną-(l) : sta-(l), mi-ną-(ł) : mi-ja-(l), blys-ną-(l) : błyszcz-a-(l). Bardzo często ta formacja z -ną- wyraża chwilowy charakter czynności lub stanu.

14.    -oto- z~ *-ov- w połączeniu z następującym po sobie formantem -a-występuje z funkcją słowotwórczą tworzenia podstawowej formacji koniugacyjnej, mianowicie tematu cz. przeszłego, np. kup-ow-a-(ł) mil-ow-a-(l) rad-ow-a-(l) dar-<yu>-a-(l)-, por. scs. kup-ov-a-(h) mil-m-a-(h) rad-ov-a-(,h) dar-or-a-(ir). Ten formant tworzy-też sprawcze lub ogólnikowo pochodne czasowniki odrzecz.ownikowe, np. król-ow-a-(ł), myszk-ow-a-(ł), bicz-ow-a-(ł), szpieg-ow-a-(l), ćwidr-ow-a-(l), moc-ow-a-(l), noc-ow-a-(l). Także pochodne odprzymiotnikowe: stanowe, np. chor-ow-a-(ł), słab-ow-a-(ły, charakteryzujące, np. prost-ow-a-(ł)-, ogólnikowo pochodne, np. piln-ow-a-(ł), pró-żn-ow-a-(l). Może też wyrazić stosunkowo znaczenie dokonaności, np. kup-ow-a-(l): kup-i-(l). W dobie staro- i średniopolskiej występował ten formant w czasownikach, które później wprowadziły w jego miejsce formant -ywa- lub -a-, np. zasługować obiecować usługować opisować rozkazo-wać opatrować pokasować zakasować zyskować wypłacotrać naprawować ogarnować (XIV—XVI). Taki stan panuje dziś w gwarach całej połu-dniowo-zachodniej Polski (Wielkopolski, Małopolski, Śląska).

15.    -im- i— *-va- występuje z funkcją słowotwórczą tworzenia podstawowej formacji koniugacyjnej zarówno tematu cz. ter., jak tematu cz. przesz!., a nadto uwydatnia stosunkowe znaczenio niedokonaności, me-kiedy wielokrotności, np. u>yśmie-wa-(m) : toyśmie-j-(ę), umywa-(m) : umy--?-(<?)> przepły-wa-(m) : przeply-n-(ę), bywa-(ł) : by-{l), ukry-wa-(ł) : ukry-(l), ogrze-wa-{l) : ogrz-a-(l), da-wa-(ł) : da-(ł); por. scs. umy-va-[ti), srgrć-m-(ti).

W dobie staro- i średniopolskiej formant -im- występował z reguły w czasownikach wielokrotnych, obok których były pokrewne jednokrotne z formantem np. wysłuchać : wysłuchawać, wywołać : wywolawać, za chować : zachowawać, otrzymać : oirzymawać, podziałać : podzialawać, zatrzymać : zalrzymausać, oszukać : oszukawać, wygrać : wygrawać, grać : ■.grawać (w. XIV—XVII); podobnie, w formach utworzonych od tematu cz.ter., np. oszukawa zrownawa wysłuchania wygrawa otrzymawa oczeka-wając.

16.    -ywa-\-itoa--, jest to formant, który powstaje w polszczyźnie przez wyodrębnienie z formacji typu: zmywać ukrywać wyszyicać, gdzie y poprzedzające .formant -wa- należy do rdzenia. Spotykamy formant ■ywa-l-iwa- w temacie i cz. ter., i cz. przeszł. z funkcją niedokonaności lub wielokrotności nielicznych czasowników, np.gr-ywa-(-m,-ł): gr-a-(-m,-ł). oslrzel-iwa-(-m,-ł) : ostrzel-a-(-m,-l), postęk-iwa-(-m,-ł) : postęk-a-(-m,-ł). Ponadto pojawia się ten formant z funkcją słowotwórczą tworzenia podstawowej formacji koniugacyjnej, mianowicie tematu cz. przeszł. wielu cza-sowmków, które w dobie staro- i średniopolskiej miały w jego wygłosie połączenie morfemów -ow-a- (por. p. 14) łub -a-wa- (por. p. 15), a więc stare opisować opatrować pokazować zasługować wywolawać otrzymawać wysłu-chawać przekształcają się w nowsze opisywać opatrywać pokazywać zasługiwać wywoływać otrzymywać wystrzełiwać itp. Tendencja to stara; jest znamienne, że w Biblii szaroszpatackiej wyraźne jest cofanie się form na -ować, choć mógł je podtrzymać czeski wzór na -orali. Stare -ow-a-, -a-wa-