skanuj0125

240 Słowotwórstwo

wowcgo. Formant tego typu tworzy dwie podstawowe formacje, na których opiera się caiy system koniugacyjny czasownika, tj. temat czasu teraźniejszego, np. (dźwig + a) +..., (dźwig + ») -f-..., (pi +.ja) +..., (biel+ + ej) + ..., [rys + uj) + ..., i temat czasu przeszłego, np. (dźwig + a) +..., (dźwig + ną) + ..., (pi + ja) +..., (biel + e) +..., (rys + owa) -f...

Prócz tej funkcji w systemie koniugaeyjnym może formant przyrostkowy słowotwórczy posiadaó funkcję realnoznaczeniową, tzn. uwydatniać pewien odcień czynności łub stanu nazwanych czasownikiem. Tak na przykład formant -ywa nie tylko tworzy temat czasu przeszłego w formach takich, jak pisywać widywać czytywać-, alo nadto wyraża wielokrotność w opozycji do pisać widzieć czytać.

2. Druga jest funkcją formotwórczą koniugacyjną, dzięki której powstają różne (prócz osobowych, bo te tworzą się za pomocą końcówek osobowych) formy tego samego czasownika, składające się na jego system koniugacyjny, np. ((dźwig + a) + ć], [(dźwig + ną) -f ó], [(dźwig +■ a) +1], [(dźwig -f ną) + wszy].

Co się tyczy owych odcieni realnoznaczeniowych tej samej czynności łub stanu, o którym mowa w p. 1, to należy wymienić:

a) Znaczenie pochodne, wynikające ze związku czasownika z pokrewnym wyrazem podstawowym, który nie jest czasownikiem. Wyróżnimy tu następujące szczegółowe kategorie:

aa)    Czasowniki sprawcze pochodzą od rzeczownika i nazywają czynność wedle nazwy sprawcy, który ją wykonuje, np. królować panoicać myszkować kosić rączyc.

ab)    Czasowniki charakteryzujące pochodzą od przymiotnika i są nazwą czynności od właściwości, którą ta czynność wywołuje w przedmiocie przez siebie ogarniętym, np. bielić czernić czyścić gorszyć.

ac)    Czasowniki stanowe pochodzą od przymiotnika i nazywają stan, który jest znamienny właściwością tym przymiotnikiem oznaczoną, np. bieleć chorotcać zmądrzeć.

ad)    Czasowniki ogólnikowo pochodne pochodzą od rzeczownika lub przymiotnika, ale trudno jest ściślej ująć związek znaczeniowy między czynnością czasownika a przedmiotem lub właściwością, nazwanymi w podstawowym wyrazie, np. nocmeać pilnować próżnować. Na ogół jest ich niewiele, jeśli założymy, że w wypadkach typu chód — chodzić, glos — głosić, strzał — strzelić, walka — walić nie czasowniki od rzeczowników, ale właśnie rzeczowniki od czasowników pochodzą. Te rzeczowniki bowiem nic oznaczają przedmiotu, ale uprzedmiotowioną czynność lub stan, wytwór czynności, czyli są czymś w stosunku do czynności wtórnym. Na tej samej zasadzie uznajemy przecież bezspornie rzeczowniki typu palenie palacz palarnia paliwo, pisanie pisarz pisanka za pochodne od czasownika.

b) Znaczenie stosunkowe, które wynika ze stosunku jednego czasownika do innego ozasownika. *. Oba te „ustosunkowane^{1 2} znaczeniowo czasowniki odnoszą się wprawdzie do tej samej w istocie czynności (lub stanu), ale przedstawiają ją (go) w szczegółach odmiennie, np. pisać : pisywać : powypisywać, strzelić : strzelać : zestrzelić : ustrzelić : wystrzelić : postrzelić. Dlatego dopiero z porównania i przeciwstawienia dwu lub więcej czasowników związanych wspólnotą istotnej treści myślowej można ustalić ich „stosunkowo“ odmienne znaczenie.

Tu rozróżniamy dwie główne kategorie znaczeniowe:

ba)    Aspekt, który realizuje się w opozycji typu strzelić : strzelać, krzyknąć : krzyczeć, a daje wyraz postawie mówiącego w spojrzeniu na zakres, zasięg przebiegu czynności (lub stanu) nazwanej czasownikiem; mianowicie mówiący bierze pod uwagę zakończenie czynności (stanu) albo też nie czyni tego.

Z tego względu rozpadają się czasowniki na:

baa)    niedokonane, którymi zasięg czynności (stanu) jest tak wyrażony, iż pojmujemy ją (go) jako nie wyczerpującą się, nie docierającą do jakiegoś kresu i nie wyczerpującą się u niego, np. robił pisał umierał, widzi słyszy, czytać Uczyć;

bab)    dokonane, którymi zasięg czynności (stanu) jest tak wyrażony, iż ją (go) pojmujemy jako docierającą do kresu w początkowym lub końcowym stadium przebiegu, np. zaśpiewał i wyśpiewał, i u tego kresu wyczerpującą się, np. krzyknął zakrzyknął zrobił napisał umarł, usłyszy, przeczytać zliczyć przemówić.

bb)    Sposób, przez który rozumiemy uwydatnienie różnych wariantów znaczeniowych czasownika, mówiących o tej samej w istocie czynności (stanie), ale nacechowanej rozmaitymi szczegółowymi znamionami jej przebiegu.

W tym zakresie rozróżniamy trzy główne kategorie znaczeniowe:

bba) uwzględnienie trwałości (krótkotrwałości lub długotrwałości) czynności (stanu), przy czym przeciwstawia się dwie skrajne możliwości: jednej chwili i dłuższego niż chwila okresu z podziałem na czasowniki chwilowe, np. kichnąć zemdleć upaść krzyknąć zawołać, oraz trwale, np. czytać napisać przebiec-, przykłady umyślnie wskazują, żę może być i czynność dokonana, lecz wymagająca dłuższego czasu, np. napisałem książkę, przeczytałem gazetę, przebiegł drogę w ciągu pięciu godzin-,

st. jęz. po!.

1

Znaczenie stosuukowe ma na swoje usługi jako środek słowotwórczy przede wszystkim przedrostki; lecz i przyrostki spełniają tu pewną rolę, porównajmy np. krzycz-a-ł a krzyk-ną-ł, ktęk-a-m a klęk-n-ę, wybiel-i-ł a wy-biel-a-ł, i dlatego cale to zagadnienie omawia, się w tym miejscu, aby już nio wracać do niego w rozdziale o formantach przedrostkowych.

2

]*> Gramatyka