skanuj0086 (2)

102 Slowotwórstwo

systemu koniugacyjnego tego czasownika, mianowicie temat czasu przeszłego: zapisa-, na którym jest zbudowany szereg form koniugaeyjnyeh, np. (za-pis-a)-l, (za-pis-a)-ny, (za-pis-a)-wszy. Drugi morfem -c jest natomiast formotwórczym przyrostkiem koniugacyjnym, który tworzy formę bezokolicznika, np. niei-e ty-ć dą-ć ku-ć da-ć drże-ć kupi-i.

7j powyższych rozważań wynika, że elementami morfologicznej analizy wyrazu są morfomy — najmniejsze niepodzielne cząstki znaczeniowe wyrazu. Ze względu na szczególną swą funkcję spełnianą w budowie już to wyrazów o różnym znaczeniu, już też różnych form tego samego wyrazu, rozpadają się morfemy na dwa rodzaje: morfemy słowotwórcze, tj. rdzeń, przyrostek i przedrostek, i morfemy formotwórcze, tj. końcówki przypadkowa i osobowe oraz przyrostki koniugae.yjne poszczególnych form systemu koniugacyjnego, dodawane do tematu czasu teraźniejszego lub tematu czasu przeszłego jako podstawowych formacji tego systemu (Szczegóły por. § 17).

§ 3. Słowotwórcza analiza wyraz u

Analiza wyrazu na rdzeń, przyrostki i przedrostki, jako słowotwórcze elementy jego budowy, nie wyczerpuje wcale opisu tej budowy. W slowo-twórstwie szukamy bowięm odpowiedzi nie tylko na pytanie, z ilu i jakich morfemów wyraz się składa, ale też — i to przede wszystkim — jak dany wyraz powstał, jak się w' nim pewien „słowo twórczy¹¹, czyli tworzący słowo, proces dokonał, jakie są przynajmniej typowe sposoby tworzenia ■wyrazów yr pewnym języku. Pouczających wskazówek dostarcza zwłaszcza rozważenie procesu powstawania wyrazów nowych na podstawie przedtem istniejących, czyli zbadanie stosunku wyrazu pochodnego do wyrazu podstawowego.

Analiza słowotwórcza podjęta z tego stanowiska musi przede wszystkim ustalić parzysty stosunek wyrazu badanego do wyrazu, od którego jest on utworzony, względem którego jest pochodny. Jest to zatem stosunek wyrazu podstawowego do wyrazu bezpośrednio pochodnego, np.

Badany wyraz pochodny	Wyraz podstawowy
nauczycielka cierpliwość polny pierwszeństwo przodownik liczydło chudnąć przemiły zapisać	nauczyciel cierpliwy pole pierwszy przodować liczyć chudy miły pisać

Przykłady pouczają, że wyraz podstawowy wchodzi w skład wyrazu pochodnego w całości, jak w wyrazie nauczyciel-ka. za-pisać, prze-mily, albo tylko w części, jak w reszcie przykładów: cierpliw-ość, pol-ny, pieno-sz-eńslwo, przodmr-nik, liczy-dło, chud-nąć. To, co z wyrazu podstawowego wchodzi w skład, wyrazu pochodnego, a zatem stanowi jego podstawę słowotwórczą, nazwiemy pniem \ wyrazu (taki termin spopularyzował w pewnej mierze Gaertner w swoim wykładzie slowotwórstwa; Doroszewski używa terminu temat słowotwórczy, który może wywołać nieporozumienia ze względu na utarto już powszechnie użycie terminu „temat“ w analizie wyrazu na części fleksyjne, albo też zmusza do konsekwentnego posługi wania się za każdym razem nieco ociężałymi dwu wy razowy mi terminami: temat fleksyjny i temat słowotwórczy).

Pień jest jednym członem wyrazu pochodnego. .Jego drugi człon stanowi ta część wyrazu pochodnego, która zostaje po wydzieleniu w nim pnia, za pomocą której wyraz pochodny został właśnie utworzony od podstawowego; nazywamy ją formantem. W podanych powyżej przykładach występują formanty: -to, -oić, -ny, -eństwo, -nik, -dlo, -nąó, prze-, za-.

Zarówno pień, jak i forraant mogą się rozpadać na morfemy słowotwórcze i formotwórcze. Przeprowadźmy ten podział w naszych przykładach:

Ulicz + y) 4- (dl 4-o)] [chud -)- (ną 4- ć)]

[za 4- (pis 4- a + ć)] [prze 4- ( tai? 4- y)]

[(m + ucz -f- y 4- ciel) -j- (k + a)] [(cierp + liw) + ość]

[pol + { n + y)]

L(pierw 4- sz) 4- (eństw 4- o)] [(przód 4- ok>) 4- nik]

W zanalizowanych wyrazach znajdujemy następujące morfemy słowotwórcze: a) rdzenie: -ucz-, -cierp-, -poi-, -pierw-, -przód-, -licz-, -chud-,' -pis-, -mil--, b) przyrostki słowotwórcze: -y, -ciel, -k; -liw, -ość; -n; -sz, -eństw, -ow, -nik; -y, -dl-; -ną, -a; c) przedrostki: na-, za-, prze-. Są, w nich nadto następujące morfemy formotwórcze: a) 'końcówki: -a; -y; -o; -o; -y; w wyrazach cierpliwość przodownik nie ma wprawdzie końcówki osobną głoską wyrażonej, ale właśnie ten brak jest elementem wyznaczającym przypadek, czyli można tu mówić o końcówce zerowej; b) przyrostek koniugacyjny: -6.

W formancie, który się składa z dwu lub więcej morfemów, a jeden z nich jest fleksyjną końcówką przypadkową lub osobową, właściwą funkcję słowotwórczą pełni przedkońcówkowa część formantu, np. nau-czycicl-stw(o) igl-ast(y) krzyk-n(ę). Morfem końcówkowy nie tylko wyznacza przypadek, osobę, liczbę; ale też wprowadza treść pnia w zakres jakiejś określonej części mowy fleksyjnej, w której paradygmacie taka właśnie końcówka występuje. Tak na przykład morfem końcówkowy -a

u •