skanuj0088 (2)

160 Słowotwórstwo

niugacyjny może wystąpić także poza systemem komutacyjnym danego czasownika, ąle W wyrazach od niego pochodnych. Tak na przykład w wyrazach licz-y-dł-o krop i dł o klep-a-dl-o występują koniugacyjne przyrostki słowotwórcze: -?/. -i, -a, które w obrębie koniugacji są forman-tami tematu bezokolicznika licz-y-(ć) krop-i-(ć) klcp-a-(ć), ale w pochodnych odczasownikouych rzeczownikach liczydło kropidło kropideł klepadło klepanie stanowią składowy przyrostek pnia: {(licz + y)(<fl+o)], [(Arop-ł-i)4-+(di-ł-o)j, [[krop+i) + ciel], [(klep+a)+(dł+o){, [(Airp+aj+fni+e)].

Na koniec należy się wzmianka zasadzie analizy słowotwórczej wyrazu, który nie pochodzi od innego wyrazu, np. pies koń dom mysz woda ręka oko morze zły suchy on nieść. Podstawę ich stanowi rdzeń, który zarazem pełni funkcję pnia. W funkcji formantów występują morfemy: -a, -o, -e, -y, -ć lub morfom zerowy (w wypadkach pies-o koń-o dom-e mysz-0 on-o).

§ 4. Wzajemny stosunek wyrazu podstawowego i pochodnego

Z dotychczasowych rozważań wynika, że ustalając dla badanego wyrazu jego wyraz podstawowy, szukamy w składzie wyrazu pochodnego tego morfemu lub zespołu morfemów, który już funkcjonuje w języku jako wyraz. Należy przy tym pamiętać, że wyraz podstawowy, jako samoistny, może posiadać w swojej budowie końcówki przypadkowe i osobowe lub formotwórcze przyrostki koniugacyjne, których nie ma, występując w roli pnia wyrazu pochodnego, np. wod a ale icod-ny, skocz-ę ale skoez-ny. Porównując wyraz podstawowy to samoistnie użyty, to stanowiący pień wyrazu pochodnego, możemy zauważyć także różnice, które w^rvnikają z obecności obocznych samogłosek i spółgłosek, np. ręk-a ale rącz ka (o szczegółach powie się więcej w § 6).

Do tego względu na formę przyłącza się wzgląd na znaczeniową łączność wyrazu pochodnego z podstawowym. Jest ona w tym widoczna, Ze w określeniu znaczenia wyrazu pochodnego treść myślowa wyrazu podstawowego wskazuje najbliższy rodzaj (genusproximum) pojęcie określane, (określną), a treść myślowa formautu — różnicę gatunkową (differentia specifica, pojęcie określające, określnik). Tak np. pisarz 'ten, kto pisze’, pisanie 'czynność wyrażona bezokolicznikiem pisać’, pismo ’to, co napisane’; krakowianin 'mieszkaniec Krakowa’, AraAotcsAt'należący do Krakowa, pochodzący z Krakowa’; upłynąć 'płynąć dookoła’; przemiły 'bardzo miły’.

Wedle tych wskazówek wynikających z budowy i znaczenia wyrazu pochodnego można najczęściej trafnie wskazać wyraz podstawowy, np. kotka od kot, ładny od ład, prawość od prawy, czerwień od czerwienić się (niektórzy wywodzą od czerwony), zielonawy od zielony, źle od zły, naczelnik od naczelny, naczelny od na czele. Zalesie od za lasem, panować od

§ i. Wzajemny stosunek wyrazu podstawowego i pochodnego 167

pan, palaec paliwo palarnia palenie od palia, walczyć od walka, walka od walić, bieleć od biały, bielić od biały, chorować od chory, martwić od martwy, orny od orać, kłótliwy od kłócić się, lepki od lepić się.

Osobną uwagę trzeba .zwrócić na stosunek rzeczownika i odnośnego pokrewnego czasownika typu chód : chodzić, strzał : strzelać, wystrzał: wystrzelić, czyn -.czynić, rozczyn -.rozczynić, podkop : podkopać, donos: donosić, toywóz : wywozić, rada : radzić ilp. Jak widać, rzeczownik nie ma przyrostka słowotwórczego, a w zestawieniu z bezokolicznikiem przedstawia się jako ta jego część — z e.wentualnyrai wymianami głoskowymi — po której następują przyrostki koniugacyjne. Interpretacja tego rodzaju rzeczowników bywa rozmaita. W tym podręczniku uznaje się czasownik 8MBH5 podstawowy, Rzeczownik za wyraz pochodny drogą tzw. dery-waoji wstecznej, tzn. przez uszczuplenie składu morfologicznego podstawowego czasownika (tzw. formacja postwerbalna).

Zakończmy odpowiedzią na pytanie, od czego można wywieść wyraz pochodny:

1.    Od wyrazu

a)    pojedynczego

aa)    rdzennego, np. kotek od kot, nocny od noc, złość od zly, ślepota ocT ślepy, przemiły od miły,

ab)    rozwiniętego, np. kolejarz od kolej, młodzieżowy od młodzież, targowisko od' targować, piśmidlo od pismo, malowanka od malowany, wychowawczyni od wychowawca, przykrawaczka od przy-krawacz, przestępczość od przestępczy, nauka od nauczyć, zbiórka od zbierać-,

b)    złożonego

ba)    żl o żeni a, np. listopadowy od listopad, kaznodziejski od kaznodzieja, czworoboczny od czworobok;

bb)    zrostu, np. wielkanocny ód Wielkanoc, kanigodność od karygodny;

bc)    zestawienia, np. staromiejski od Stare Miasto, nowosielski od Nowe Sioło.

2.    Od wyrażenia przyimkowego,

np. poddasze od pod dachem, zalesie od za lasem, podbródek od pod brodą, zausznik od za uszami, poniedziałek od po niedzieli, przydrożny od przy drodze, nadrzeczny od nad rzeką, międzynarodowy od między narodami.

We wszystkich powyżej wymienionych wypadkach wyraz pochodny opiera się na istniejącym w języku jednym wyrazie pojedynczym lub złożonym'fmoże być też z przyimkiem), który dostarcza pnia jego budowie. TSWoHMast wyraz złożony jest także tworem pochodnym, ale ma w swej

I