skanuj0085 (2)

160 Slowotwórstwo

zwłaszcza w latach najnowszych; na powiązanie zasobu polskiego z dziedzictwem prasłowiańskim wskazują najczęściej przykłady staro-cerkiewno--słowiańskie. Dla ułatwienia orientacji zamyka się opis formantów trzech podstawowych części mowy, tj. rzeczownika, przymiotnika i- czasownika, alfabetycznym zestawieniem wszystkich formantów z podaniem wszystkich ważniejszych znaczeniotwórczych funkcji każdego z nich; w ten sposób zasadę treściowo-znaczeniową podziału podstawowego uzupełnia się w przeglądzie dodatkowym zasadą formalną.

Część drugą zamyka opis wyrazów złożonych ż perspektywy historycznej.

Stosunkom gwarowym poświęcono względnie mało miejsca. Ma to dwojakie uzasadnienie. Po pierwsze, slowotwórstwo gwarowe jest dziedziną bardzo słabo opracowaną, bodaj nawet mniej niż składnią. Po wtóre, w zasadzie slowotwórstwo gwarowe mieści się w tych samych ramach, co słowo-twórstwo języka ogólnego. Bóżnice wyjątkowo tylko polegają na istnieniu lub "nieistnieniu tu i tam pewnych przyrostków lub przedrostków, a częściej na nieco odmiennej ich produktywności. Osobne zagadnienie stanowi większość formantów zapożyczonych, które gwarom w grubej większości nie są znane. W tej sytuacji należało w części szczegółowej ograniczyć się do podkreślenia faktu odmiennej żywotności, tam gdzie ona wyraźniejsza, oraz do wskazania środków słowotwórczych nie znanych językowi ogólnemu.

§ 2, Elementy morfologicznej analizy wyrazu

Wyraz jest tworem językowym, który ma znaczenie, tzn. jest znakiem przedmiotu myśli. Ta znaczeniowa funkcja wyrazu znajduje swoje odbicie w jego budowie; im bardziej złożona jest operacja myślowa towarzysząca nazwaniu przedmiotu myśli, tym bardziej złożona jest budowa odnośnego wyrazu, w której można wyodrębnić mniejsze, już znaczące elementy. Poucza o tym fakt, że obok wyrazów, które ze względu na znaczenie są niepodzielne, np. brat koń dzień noc oś rad pięć, istnieje większość takich wyrazów, w których można wydzielić części znaczeniowe, np. w wyrazie konik — dwie części: koń-ik, w wyrazie dzienny — trzy części: dzien-n-y, w wyrazie noootoać cztery części: noc-ow-a-e. Niepodzielne części znaczeniowe wyrazu nazywają się morfemami. Jak widać z powyższych przykładów, wyraz może się składać z jednego morfemu lub z większej liczby morfemów.

Znaczeniotwórcza ważność różnych morfemów dla znaczenia całego wyrazu, w którego skład one wchodzą, nie jest jednakowa. Z tego względu rozpadają się morfemy na główne i poboczne.

Morfem główmy, czyli rdzeń wyrazu, zawiera podstawową treść myślową danego wyrazu oraz wyrazów jemu pokrewnych, które stanowią rodzinę wyrazów na tym samym rdzeniu zbudowanych, np. koń konik konny konnica konicz koniczyna koński koniarz.

Morfemy poboczne rozpadają, się ze względu na swą funkcję na dwa główno rodzaje:

1.    Morfemy poboczne słowotwórcze, które w»różny sposób modyfikują zawartą w rdzeniu podstawową treść myślową i dlatego stają się elementami budowy różnych wyrazów zawierających ten sam rdzeń, np. konik 'mały koń’, konny 'dotyczący konia', koński 'należący do konia’, koniarz 'zajmujący się koniom, znawca koni’; pisarz 'ten, co pisze’, pisać 'wykonywać czynność pisania’, pismo 'to, co jest napisane’; białość 'właściwość bycia białym’, białawy 'nieco biały’; wybiec 'biec z wnętrza’, wbiec 'biec do wnętrza’, obiec 'biec dookoła’. S.ą to tzw. zrostki (afiksy), które ze względu na umiejscowienie w przedrdzennej lub w pordzewiej części wyrazu nazywają się przedrostkami (prefiksami) lub przyrostkami (sufi-ksami). Słowotwórcze morfemy poboczne tworzą warianty tej samej podstawowej treści myślowej zawartej w rdzeniu.

2.    Morfemy poboczne formotwórcze, które kształtują różne formy gramatyczne tego samego wyrazu. Wśród nich należy rozróżnić dwa rodzaje: ^

a)    Morfemy poboczne fleksyjne, czyli końcówki przypadkowe wyrazów deklinujących i końcówki osobowe form osobowych czasownika, które wyznaczają syntaktyczny stosunek wyrazu do innego wyrazu w zdaniu, czyli jego funkcję Syn taktyczną. O tym, że w zdaniach: Wyprowadzono konia na łąkę. Dano koniowi owsa.—wyraz koń jest raz dopełnieniem bliższym, drugi raz dopełnieniem dalszym, stanowi właśnio końcówka przypadkowa -a lub -owi. O tym, że w zdaniach Piszę list. Piotr pisze list. — zawarta w orzeczeniu treść myślowa 'pisać’ jest przyporządkowana raz podmiotowi, którym jest sam mówiący, drugi raz podmiotowi, którego nazywa wyraz Piotr, stanowią końcówki osobowe -ę lub -e. Końcówki tworzą zatem różne warianty syntaktyeznego stanowiska tego samego wyrazu w zdaniu; zasób końcówek przedstawiają paradygmaty (wzorce odmiany), które podaje część podręcznika poświęcona fleksji.

b)    Formotwórcze przyrostki koniugacyjne, które tworzą różne formy systemu koniugacyjnego tego samego czasownika, lecz nie są ich osobowymi końcówkami. Są to mianowicie morfemy znamienne dla form czasu przeszłego, trybu przypuszczającego, imiesłowów i bezokolicznika. Weźmy na przykład pod uwagę formę bezokolicznika zapisać. Jej rdzeniem jest morfem -pis-, na co wskazuje na przykład pokrewny wyraz pismo, a z oboczną spółgłoską stwardniałą wyraz piszę. Przedrostek za- to morfem słowotwórczy. Po rdzeniu występują dwa morfemy: -a- i -ć-. Morfem -a- jest przyrostkiem słowotwórczym, ponieważ wprowadza treść myślową rdzenia w kategorię jednej z części mowy, mianowicie czasownika, i twórzy jedną z podstaw 11 —Gramatyka hist. jęz. poi.