skanuj0027

160 Marcel Maijss

czyciełska forma spożycia - forma polegająca na tym, że poważne i długo gromadzone dobra nagle zostają oddane czy nawet zniszczone, zwłaszcza w wypadku potlaczu³⁵ - nadaje tym instytucjom charakter czystego rozrzutnego wydawania, dziecinnego marnotrawienia. Albowiem faktycznie nie tylko powoduje się wówczas niszczenie rzeczy pożytecznych, obfitych pokarmów spożywanych w nadmiarze, ale nawet niszczy się dla samej przyjemności niszczenia na przykład wyroby z miedzi, pieniądze, które wodzowie Tsimshian, Tlingit i Haida rzucają do wody i które łamią wodzowie Kwakiutlów oraz sprzymierzonych z nimi plemion. Ale pobudka tych darów i tego opętańczego spożywania, tych strat i szalonych zniszczeń bogactwa nie jest bynajmniej bezinteresowna, zwłaszcza w społeczeństwach znających potlacz. Między wodzami i wasalami, między wasalami i poddanymi dary te ustanawiają hierarchię. Dawać - to przejawiać swą wyższość, to znaczy być bardziej, wyżej, być magister, przyjmować bez zwracania czy bez zwracania z nadwyżką - to znaczy podporządkować się, stawać się klientem i sługą, stawać się małym, opadać niżej {minister).

Magiczny obrzęd kula zwany mwasila^3(l obfituje w formuły i symbole, które dowodzą, że przyszły kontrahent szuka przede wszystkim tego zysku: wyższości społecznej, a można nawet powiedzieć - zwierzęcej. Tak na przykład po zaczarowaniu orzecha betelu, którym posłuży' się ze swymi partnerami, po zaczarowaniu wodza, jego towarzyszy, jego wieprzów, naszyjników, a później głowy i „otworów”, a także wszystkiego, co się przynosi, darów wstępnych itd. - a zatem po zaczarowaniu tego wszystkiego czarownik śpiewa nie bez pewnej przesady³⁷:

Moją nogą kopnę górę, góra porusza się, góra się wali... Moje zaklęcie dotrze na szczyt

góry Dobu... Kadłub mego czółna zacznie tonąć... Moja sława rozbrzmiewa jak huk

grzmotu, moje kroki są jak ryk latających wiedźm.

Być pierwszym, najpiękniejszym, najszczęśliwszym, najsilniejszym i najbogatszym - oto, czego się tu szuka, oto sposób otrzymywania tego. Później wódz potwierdza swe mana, rozdając wasalom i krewnym to, co otrzymał; utrzymuje swą pozycję wśród wodzów, oddając naramienniki za naszyjniki, gościnność za wizyty i tak dalej... W tym wypadku bogactwo jest pod każdym względem środkiem prestiżu i rzeczą użyteczną. Ale czy jest pewne, że pośród nas dzieje się inaczej i że nawet u nas bogactwo nie jest przede wszystkim środkiem panowania nad ludźmi?

³⁵ Zob. Davy, For juree, dz. cyt., s. 344 i nast. Davy (Des clans aux Empires, w: tegoż, Elements de sociologie, I) przecenił tylko doniosłość tych faktów. Potlacz jest pożyteczny dla ustanowienia hierarchii i często ją ustanawia, ale nie jest absolutnie niezbędny po temu. Tak np. społeczeństwa afrykańskie, negrytów czy bantu albo nie znają potlaczu, albo nie rozwinęły go, albo go, co być może, zagubiły, a mają one wszelkie możliwe formy organizacji politycznej.

³⁶    Zob. Malinowski, Argonauci Zachodniego Pacyfiku, dz. cyt., s, 247-249 i por. tamże, s. 253.

³⁷    Tamże, s. 247. Słowo „góra” oznacza w tej poezji wyspy d’Entrecasteaux Czółno utonie pod ciężarem dóbr przywiezionych z kuła. Por. inną formulę, s. 248 oraz tekst z komentarzami na s. 516 i nast. i na s. 517 ciekawą grę słów wykorzystującą słowo „pienić się". Por. formułę na s. 254.

Poddajmy teraz próbie ogniowej inne pojęcie, które przeciwstawialiśmy pojęciu daru i bezinteresowności: pojęcie interesu, indywidualnego szukania pożytku. Również ono nie przedstawia się tak, jak funkcjonuje w naszym umyśle. Jeśli jakiś równorzędny motyw ożywia wodza trobriandzkiego czy amerykańskiego, klany andamańskie itd., jeśli motyw ten ożywiał ongiś hojnych Hindusów, szlachetnych Germanów i Celtów w wymianach i wydatkach, to nie była nim zimna racja kupca, bankiera czy kapitalisty. W cywilizacjach tych człowiek przejawia interesowność, ale na inny sposób niż w naszych czasach. Tezauryzuje się, ale po to, by wydawać, by „zobowiązywać”, by „przywiązywać” ludzi. Ponadto tym, co się wymienia, są przede wszystkim przedmioty zbytku, ozdoby i stroje, czy też przedmioty bezpośredniego spożycia, uczty. Zwraca się je z nawiązką, ale po to, by upokorzyć pierwszego dawcę czy partnera, a nie tylko po to, by wynagrodzić mu stratę spowodowaną przez „odroczone spożycie”. Jest to więc interes, ale tylko analogiczny do tego, którym rzekomo my się kierujemy.

Między względnie bezkształtną i bezinteresowną gospodarką w obrębie podgrup, która rządzi życiem klanów australijskich czy północnoamerykańskich (ze wschodu i z Równin) z jednej strony, z drugiej zaś - indywidualną gospodarką kierowaną czystym interesem, którą przynajmniej częściowo znały nasze społeczeństwa od czasu, gdy została wynaleziona przez ludy semickie i greckie - między tymi dwoma typami rozciąga się ogromna seria instytucji i zdarzeń gospodarczych, którymi nie włada racjonalizm ekonomiczny, tak chętnie obierany jako przedmiot rozważań teoretycznych.

Samo słowo „interes” jest nowe i pochodzi z techniki rachunkowej, z łacińskiego interest wypisywanego w księgach rachunkowych obok kwot do podjęcia. W dawnych doktrynach moralnych, przede wszystkim epikurejskich, poszukiwano głównie dobra i przyjemności, a nie użyteczności materialnej. Potrzebne było zwycięstwo racjonalizmu i merkantylizmu, by nadano żywotność i wydźwignięto do godności zasad pojęcia zysku i jednostki. Można niemal datować zwycięstwo pojęcia interesu indywidualnego: doszło do niego po Mandeville^:u (Bajka o pszczołach)-, tylko z trudem w sposób omowny można przełożyć te słowa na łacinę, grekę czy arabski. Nawet ludzie, którzy posługiwali się klasycznym sanskrytem, używając słowa artha, dość zbliżonego do naszego pojęcia interesu, na interes, jak na inne kategorie działania, mieli inne poglądy niż my. Już święte księgi klasycznych Indii dzielą działalność ludzką na prawo (dhaima), interes (artha) i pożądanie (kama). Ale chodzi tu przede wszystkim o interes polityczny i o interes króla, braminów, ministrów, o interes królestwa i każdej kasty. Bogata literatura Nitisiastry nie dotyczy gospodarki.

Dopiero społeczeństwa zachodnie, i to całkiem niedawno, uczyniły z człowieka „zwierzę ekonomiczne”. Ale jeszcze nie wszyscy jesteśmy istotami tego rodzaju. Wśród naszych mas i elit czyste, irracjonalne wydawanie jest jeszcze codzienną praktyką; charakteryzuje ono jeszcze jakieś szczątki naszej szlachetności. Homo economicus nie jest już za nami - widnieje on jeszcze na horyzoncie przyszłości; jak człowiek moralności i obowiązku; jak człowiek nauki i ro-