skanuj0090 (2)

170 Slowotwórstwo

stawowej formacji czasownikowej, tego elementu, którym wyraz pochodny różni się od podstawowego lub koniugacyjna forma pochodna od formacji podstawowej. Tym elementem był tam morfem lub zospól morfemów. Ta postać formantu, najuchwytniejsza dla obserwacji i najbardziej wyrazista, nie jest jedyna.

Elementem funkcjonujący in jako formant może być właśnie jego brak, czyli formant zerowy, np. w wyrazach dźwig chwyt podkop zalew*.pochodnych od dźwigać chwytać podkopać zalewać.

Runkcję wspólformantu może spełniać wymiana głoskowa w obrębie pnia, tżn. że w tej samej morfologicznej pozycji wyrazu podstawowego i jirua \wyrazu pochodnego występują oboczne głoski, np. w wyrazio glos pochodnym od głosić (s : ś),-w rzecz pochodnym od rzekę rzec (k : c : cz), pisk od piszczeć (sk : szcz), płód od płodzić {o : ó, d : di). W tych przykładach są dwa wspólformanty: formant zerowy i wymiana głoskowa w pniu. W wielu wypadkach formant wyraża się osobnym morferhom, a nadto obocznością głoskową w pniu, np. w wyrazie płodny pochodnym od płód jest formant -ny oraz oboczność głoskowa o : ó; w wyrazie cegielnia pochodnym od cegła formantem jest -'nia oraz wymiana I : l, e : o w pniu; w wyrazie cliSdzać pochodnym od chodzić formantem jest -od oraz wymiana o : a, dz :di w pniu.

W omówionych wypadkach formant wyrażony morfemem znajduje się albo po pniu (np. nauczycielka), albo przed pniem (np. nauczyć), a jednej z tych alternatyw może towarzyszyć współformant piennej wymiany głoskowej (np. ręczny od ręka).

W zakresie formacji czasownikowych zachodzi jeszcze ta możliwość, że w funkcji współformantów występują morfemy Zarówno przedpienne, jak i popienne. Tak na przykład w bezokoliczniku {pr2y+*iro(j)-(-[i-(-(d)]}, który musimy wywieść od zaimka swój, bo nie ma czasownika swo(j)ić, pniem jest swój, współformantami: przedrostkowy formant przy- i przyrostkowy formant i - ć, który się .składa ze słowotwórczego przyrostka czasownikowego -i-, tworzącego podstawową formację czasownikową tematu czasu przeszłego, oraz formotwórczego przyrostka koniugacyjnego -ć, tworzącego formę bezokolicznika; współformantem jest też pienna wymiana głoskowa o : ó.

Podobnie czasowniki {o + cal-f-[e-Hć)]}, {o+caJ+[»+(<*)]} trzeba wobec braku czasowników podstawkowych calec calić uznać za pochodne od przymiotnika cały, są one utworzone za pomocą

a)    przedrostkowego formantu -o-;

b)    przyrostkowych forraantów eć ii, które się składają ze słowotwórczego przyrostka czasownikowego -e, -i, wprowadzającego treść myślową wyrazu podstawowego w kategorię czasownika i tworzącego jego podstawową formację, tj. temat czasu przeszłego, oraz z formotwórczego przyrostka koniugacyjnego który tworzy formę bezokolicznika;

c) oboczności piennej spółgłoskowej l : 1:1'. W takich wypadkach działa przy powstaniu czasownika zarówno proces prefiksacji (użycia w funkcji formantu przedrostka), jaki sufiksacji (użycia w funkcji formantu przyrostka).

Osobnego uzupełnienia wymaga zagadnienie funkcjonowania przedrostka jako formantu słowotwórczego. Dzieje się to tylko w tycli wypadkach, kiedy zgodnie z definicją formantu jest przedrostek morfemcm rozbudowującym wyraz pochodny od innego podstawowego. Tak na przykład w czasowniku na pisać pochodnym od pisać jest przedrostek na-formantem słowotwórczym. Ale w formie^iopisaiesr^przedrostek na- nie jest formantem, bq napisawszy nie pochodzi od pisawszy, ale należy do systemu koniugacyjnego czasownika napisać (który dopiero pochodzi od pisać)-, przedrostek na- w tej formie należy do formacji podstawowej tematu czasu przeszłego napisa-, formotwórczym formantem koniu-gaeyjnym jest. morfem -wszy.

Także w rzeczowniku napis przedrostek na- nie jest formantem, wyraz napis pochodzi bowiem od napisać, a jego formantem jest w procesie derywacji wstecznej element zerowy, a więc napis-o.

W przymiotniku narodowy, pochodnym od rzeczownika naród, przedrostek na- również pic jest formantem, bo należy do pnia, a funkcję formantu pełni tu przyrostek słowotwórczy -ow- wraz z końcówką fleksyjną przypadkową -y: [(ho + rod) + (ow + y)] oraz pienna wymiana samogłoskowa o : ó.

Nie jest też formantem przedrostek w wyrazach pochodnych od wyrażenia przyimkowego, np. zalesie pochodzi od za lasem, podgórze od pod górą. Przedrostek, który w tym wypadku wywodzi się z przyimka, wchodzi tu w- skład pnia, a. formantem jest -e oraz charakterystyczna wymiana piennej spółgłoski wygłosowej twardej na miękką lub stwardniałą. Oczywiście tak samo nie będzie przedrostek formantem w wyrazach, np. naczelny (pochodnym od na czele), doczesny (od do czasu).

Natomiast wypadnie uznać za formauty te przedrostki, które nie są używane jako przyimki tzn. wy-, roz-, ob-, wz- (nie wymieniamy tu przedrostka prze-, ponieważ jeszcze w XVI w. używany był z B rzeczownika, czyli tworzył z nim wyrażenie przyimkowe, czego ślad zostaje dotąd w przebóg), jeżeli występują w rzeczownikach i przymiotnikach, które

a)    nie pochodzą od czasowników;

b)    nie dadzą się wywieść od podstawowego rzeczownika albo podstawowego przymiotnika, które by już zawierały taki przedrostek. Na przykład w wyrazie wybrzeże jest wy- formantem przedrostkowym, bo nie ma wyrazu wybrzeg-, ale wy- w przymiotniku wybrzeżny należy już do pnia, bo wybrzeżny pochodzi od wybrzeże-, podobnie formantem jest przedrostek