44359 skanuj0104

108 Słowotwórstwo

niciel (w. XIV). Produktywność tego forraantu uległa, jak widać, bardzo znacznemu ograniczeniu.

4.    -iciel\-yciel, formaut wtórnie wyodrębniony z tworów odczasowni-kowych na -ciel, których podstawę słowotwórczą stanowił temat czasu przeszłego na -t|-y, np. chrzciciel dusiciel uwodziciel żywiciel stręczyciel nauczyciel. Współcześnie używany tylko okaziciel; wyszły z użycia takie wyrazy, jak pokaziciel obierzyciel oblęiyciel. Dawność typu zaświadcza np. 7ialeziciel (w, XVI).

5.    -nik <a- *-nik(%), wyodrębniony z rzeczowników zawierających przed formantem -ikr, formant przymiotnikowy -rn-, np. kierownik modelownik rytownik pracownik bunlouniik zawodnik przeciwnik przewoźnik szkodnik bojownik czarownik przodownik; nie używano w nowszej połszczyźnie: dzielnik miernik 'ten, kto mierzy’ przestępnik przysiężnik walecznik kośuik namótcnik budotcnik prześladownik. Dawność typu zaświadcza ■ np. pochlebnik (w. XIV).

G. -nicią) *-nic(a), formant wyodrębniony z żeńskich rzeczowników zawierających pr2jed formantem -ic(o) przymiotnikowy formant -s)/; por. scs. grekinica dhisniea, poi. ztcodnica pracownica przodownica-, nie używane w nowszej połszczyźnie: rzecznica potwarnica orędowniea przeciw-nica walecznica żartoumica wojowniea. Dawność typu zaświadcza np. czarownica (w. XV).

7.    -orz*. *-ar(b), formant wyodrębniony z prasłowiańskich zapożyczeń gockich z przyrostkiem -areis (np. laisarcis 'nauczyciel’) i romańskich z -ario- (np. tac. lud. murarius)-, z czasownikową podstawą słowotwórczą łączy się rzadziej i dopiero w późniejszej dobie prasłowiańszczyzny, o czym świadczy brak odczasownikowych formacji na -an w języku staro-eer-kiewno-słowiańskim. W połszczyźnie też stosunkowo mniej liczne są rzeczowniki tego typu, np. pisarz piekarz golarz szafarz kpiarz-, nie używane w nowszej połszczyźnie: mordarz śniarz świegotarz. Dawność typu zaświadcza np. włodarz (w. XV).

8.    -ec <— *-ic(i) o*. *al(z); por. scs. bona, źmcb, SnibCb loVbCb da mci, poi. kupiec wędrowiec żeniec wyjee jeździec-, nie używane w nowszej pol-szczyźnie: piszczeć skoczec tworzec wieszczec żniec żyrzec. Dawność formacji zaświadcza np. strzelec (w. XV). Już w najstarszej dobie formaut mało produktywny, bo wypiera go w tym zakresie formaut -c(tt) (por. § 19, 2) zgodnie z ogólniejszą przedpolską tendencją.

9.    -ak *-ak(t), np. pijak pływak ssak piejak żebrak-, nie używane w nowszej połszczyźnie: łazak 'szpieg', chodak 'co rad chodzi’, kręlak 'wodny chrząszcz’, lśniak 'rouzaj motyla’, świstak poświstak 'wietrznik¹, stojak 'próżniak’, żmindak 'skąpiec’. Dawność typu zaświadcza np. Śpiewak (w. XV).

10.    -eń<^'*-bn{h), np. przekupień przechodzień uczeń-, nie używane w nowszej połszczyźnie: skupień topień. Dawność typu zaświadcza np. przychodzień (w. XV).

11.    -dl £. *-alj(b); por. scs. korali-, w języku ogólnym tylko kowal, zaświadczony w XV w.; w gwarach np. gęgał ‘jąkata’, grał 'grajek’, mękal 'nudziarz’. Formant w tej funkcji martwy.

12.    -ał(a) &. *-al(a), rzadki formant, który służył do tworzenia nazwisk i przezwisk o charakterze nazw własnych. Zaświadczony już w XIII w., np. Ogorzała Krzykała; tworzy też nazwy pospolite o odcieniu pejoratywnym, np. guzdrała jąkała-, nie używane w nowszej połszczyźnie: char-chala chrapała mieszała 'mącicie! mrugała 'oszust’ brząkała. W języku ogólnym rzadki, częściej spotyka się ten formant w języku ludowym w nazwiskach i przezwiskach, np. Biadała Niedbała bazgrała drzemała kichała kwikała rykala.

13.    -ek *-6&(z), fiardzo rzadko stosowany w wyrazach nowszego pochodzenia, np. milczek grajek-, słownik Lindego notuje skoczek (z w. XVII).

14.    -ajł(o), formant nowszego pochodzenia (najstarsze notowane przykłady pochodzą dopiero z wieku XVIII), przejęty z obszarów ukraińskich (por. nkr. bałakajło 'gaduła’ pohanjajło 'poganiacz’). Zakres użycia bardzo ograniczony, np. jąkajło strachajło krzykajło. Wyrazy z tym formantem mają zabarwienie żartobliwie-pejoratywne.

§ 20. Nazwy zawodowe

Są to rzeczowniki, które nazywają osobę od miejsca, instytucji, materiału, narzędzia, wytworu itp. jej pracy. W odróżnieniu od odczasowuiko-wych nazw działacza, omówionych w § 19, są to formacje odrzeczownikowo.

1. -arz (por. § 19, 7); już najstarsza polszczyzna zna twory tego typu, np. apotekarz gajdarz gliniarz karczmarz kosarz młynarz murarz owczarz (w. XV). Żywotnym staje się ten formant zwłaszcza w nowszej polszczy-żnie w miarę mnożenia się rodzajów fachowego przygotowania do pracy, np. ceglarz gazeciarz dziennikarz koszykar druciarz szklarz żelbeciarz kar mieniarz perukarz urypuklarz wapniarz nafciarz i setki z tego zakresu. Należą tu także nazwy specjalistów-sportowców, np. łyżwiarz piłkarz pięściarz narciarz. Drogą przenośni powstają takie formacje, jak herbaciani 'miłośnik i znawca herbaty’ bajczarz pieczeniarz karciarz kobieciarz.

Jak widać z przykładów, wygłosowa spółgłoska pnia jeśt twarda, miękka albo stwardniała.