skanuj0118

226 Słowotwórstwo

2. PRZYROSTKOWE FORMANTY PRZYMIOTNIKOWE § 36. Przymiotniki przynależnościowe

— są nazwami właściwości przedmiotu wynikającej z jego przynależności

a)    do posiadacza: 'należący do..np. boży (dom), stryjowa (książka), lisi (ogon), matczyne (serce);

b)    do swego sprawcy: 'pochodzący od...’, 'wywołany przez...’, np. (nagana) ojcowska, (spory) sąsiedzkie-,

c)    do miejsca pobytu lub pochodzenia: 'pochodzący z...’, 'przebywający w...’, np. krakowski afrykański.

Twory te są odrzeczownikowe.

1.    -'an{y) (- *-(m-jb tworzy przymiotniki pochodne od rzeczowników z formantem -ni(a), np. cegielniany kawiarniany gorzelniany. Formacja to zapowne nowsza, powstająca na podstawie przymiotników materiałowych z formantem -'an- (por. § 37). Przymiotnik kopalniany notuje Linde pod r. 1801.

2.

a)    -'i\\-'y ć- *-bj-jf, por. scs. bohjb nrażejs otroóbjb kursjb ovfsjs pssbjb rabbjb, poi. lisi kozi strusi koci babi krowi boży mniszy kaczy. Dawność formacji- zaświadczają, np. niewieści (w. XIV), dzisi 'dzisiejszy’, niewolniczy (w. XV).

b)    -'i||-'y *js-js\ por. scs. Slov(ib otbib proroh uieniót AvraamVb onls gorężdb. W polszczyźnic pewnymi przykładami są np. zwierzęcy bydlęcy dziecięcy jagnięcy, gdzie c w wygłosie tematu wskazuje na pierwotno *t poddane działaniu j; dawnośd tej formacji zaświadcza np. książęcy (w. XIV).

Tu należą też nazwy miejscowe typu Przemyśl Poznań Kazimierz Bydgoszcz Radom (D 1. p. Radomia)-, są to pierwotne przymiotniki przynależnościowe (dzierżawcze), utworzone właśnie za pomocą formantu *-js od imion założycieli lub właścicieli, np. Przemyśl Poznan Bydgost Radom (D 1 p. Radoma)-, były one przydawkami opuszczonego rzeczownika gród i wcześnie przeszły do kategorii rzeczowników. Jest to formacja prastara — przykłady pochodzą z X w.

3. -ow{y) *-ovz-jb; por. scs. Ibcocrs zmijeme Atraanum 'należący do Abrahama’, sspasiiel'em; pierwotnie zasadniczo w przymiotnikach pochodnych od rzeczowników twardotematowych męskich, np. domowy (obyczaj), stołowa (noga), śledziowa (główka). Dawnośd formacji zaświadczają: gospodnmo zbaicicielowy krolew (w. XIV), apotekarzow gościoio (w. XV). Ten formant tworzy również liczne nazwy miejscowe rodzaju

męskiego, żeńskiego i nijakiego, np. Kraków Tomaszów Janów Chrzanów Rogaczew Częstochowa Włoszczowa Tylmanowa Bogdanowa Wejherowo; są to dawne przymiotniki przynależnościowe, dzierżawcze, pochodne od imienia właściciela miejscowości.    p

Tu należą wreszcie nazwy kobiet od imienia lub zawodu męża, np. Janowa Wojciechowa Sienkiewiczowa Orzeszkowa królowa pułkownikowa stróżowa.

W gwarach ten typ jest żywotny, jakkolwiek jego żywotność ogranicza istnienie formacji rzeczownikowej na -ka i -ula, np. Szarkowi Mroiccowó, Kordusiowi. Jak wykazuje a pochylone, już mianownik, a nie tylko przypadki zależne, posiada! końcówki deklinacji złożonej. Natomiast w określeniach córek, np. Szarkowa Różd, Pisarzowa Marysia, a jest nie-pochylone, ponieważ jest przeżytkiem deklinacji niezlożonej.

Obie ostatnie formacje są bardzo stare i mają odpowiedniki w różnych językach słowiańskich.

4.    -sk(i) <a= *-t>sk*-js; por. scs. delbsk* grsóbskr, k-bnęhsk* męhsk* slovHnt.sk*, poi. chłopski polski anielski pański boski ludzki niemiecki-, w ostatnich czasach łączy się ten formant często z rzeczowiukami na -ar{z), np. modelarski robociarski zielarski pięściarski Iniarski, choć oczywiście ta formacja znana jest i dawniej, np. aptekarski stolarski gawędziarski. Dawność formacji zaświadczają np. niebieski sądski dzieeski mężczyński miestski (w. XIV i XV).

Tu należą przymiotniki pochodne od rzeczowników nazywających miasta, kraje itp., np. hiszpański tcloski ateński chrzanowski krakowski poznański. Przymiotniki tego typu stawały się też nazwami własnymi, nazwiskami ludzi, np. Tarnoteski Lanckoroński Chmielnicki Niedźwiedzki Suski (grupy czs, dźs, te ulegają uproszczouiu w s).

Z tymże formantem -sk- i końcówką rodzaju męskiego lub nijakiego tworzyły się bardzo dawne nazwy miejscowe, np. Odańsk (ok. 1000), Bużesk Łańsk Płońsk Płock Wąchock Bielsko Kłodzko Radomsko Sławsko Rajsko (w. XII—XIII). W wiekach XII i XIII -sko panuje w Wielkopolsce, w innych dzielnicach raczej -sic; pierwotna granica -sko i -sk biegła zgodnie z linią mazurzenia, później zasięg -sko poszerzył się na Malopolskę i Śląsk.

Z pochodzenia przymiotnikiem z formantem -sk — jest wyważ wojsko, który w średniowieczu miał też oboczną postać żeńską: wojska Pfl.

5.    -oteskji), formant wyodrębniony z formacji typu chrzanowski tarnowski w takich wykazach, jak synowski sędziowski namiestnikowski judaszowski ojcoicski-, w ostatnich czasach częsty w nowotworach typu marksistowski czytel.iikowski (od „Czytelnika") zetempowski łamistraj-kowski-, typ notowany od XVI w.

is •