skanuj0095

180 Słowotwóretwo

kiego procesu mogą być dzieje formantu -ość. Używano go w najstarszej epoce obok innych do tworzenia rzeczowników właściwościowych oderwanych, por. scs. mądrostb starostę. Ale od średniowiecza do połowy XVI w. wyraźnie wzrasta jego użycie. Wyrazy z formantem -ość wypierają:

a)    wyrazy o tym samym pniu, ale innym formancie, np. prawość — prawda, wesołość — wesele, zimność — zimno, jedność — jednota, cichość— cichota, cność — cnota, chorość — choroba, dobrość — dobroć, dobrowolność — dobrowoleństwo, gorącość— gorąco, krzywość— krzywota, lichość — lichota, łakomość — łakomstwo, nabożność — nabożeństwo;

b)    wyrazy z tym samym rdzeniem, ale innym pniem i innym formantem, np. nieszczęsność — nieszczęście, okoliczność — okolę, potrzebność — potrzebizna, wściekliwość — wściekanie, wielmożność — wielmoslwo wie-lebność, światłość — świeca, szerokość — szerzą, wysokość — wysza, ustawicz-ność — ustawiczstwo, dobrowolność — dobrowolslwo, leność — lenistwo, nabożność — nabożstwo;

c)    wyrazy z innym pniem, bo z innym rdzeniem i innym formantem, np. ganiebność — przekorzyzna, niewiadomość — nieumiectwo nieumieństwo, popędliwość — rozsierdzenie, wielkość — mnóstwo-,

d)    wyrazy z formantem zerowym o tym samym rdzeniu, np. oblud-ność — obłuda-,

c) wyrazy z formantem zerowym o innym rdzeniu, np. łżywość — zdrada, przeciwność — swar, skromność — śmierć, tłustość — tuk, Iściwość — zdrada.

Widać ogromną ekspansywność formantu -ość, przez co jednak uszczupla się jednoznaczność jego funkcji, oznacza bowiem zarówno 'bycie jakimś’, tzn. jakość w jej nosicielu, jak i 'to, co jest jakieś’, tzn. jakość pomyślaną niezależnie od nosiciela w postaci rzeczownikowej; tak np. prawość znaczy i 'bycie prawym’ i 'to, co jest prawe, prawda’; tłustość 'bycie tłustym’ i 'tuk, tłuszcz’; nabożność 'bycie nabożnym’ i 'to, w czym się nabożność przejawia, nabożeństwo’; wesołość 'bycie w'esolym’ i 'wesele'; potrzebność 'bycie potrzebnym’ i 'potrzeba’.

Historia języka poucza, że dalszy rozwój poszedł raczej w kierunku zacieśnienia funkcji formantu -ość do znaczenia 'bycie jakimś’. Początek tego procesu przypada na połowę XVI w., kiedy formant -ość wycofuje się z pozycji o innym znaczeniu, co widzimy porównując przytoczone powyżej przykłady z okresu jego ekspansji z dzisiejszym stanem posiadania tego formantu.

II. PRZEOBRAŻENIA ROZWOJOWE ZASOBU EORMANTÓW § 11. Zmiany historyczne żywotności fonnantńw

Jedną z ogólniejszych rozwojowych tendencji słowotwórczych jest zwężanie się lub rozszerzanie zakresu użyteczności fórmantów. Procesy te zilustrujemy kilkoma przykładami.

Bardzo żywotnym w dobie staro- i średniopolskiej formantem odcza-sownikowych rzeczowników, nazw działacza, był przyrostek -acz tpor. § 19, 1), np. badacz gadacz igracz iskacz jednacz kopacz naśmiewasz poli-zacz przebywasz wyglądasz wykładasz tcyznawacz oszukasz podshichacz porównasz przypatrzacz rozsypacz ubłagacz wykonasz wyszperasz zarębacz odzyskasz podsptacz powąchasz ukazacz wypisacz wyrównasz zamieszasz zatrzymasz zawołasz wychowasz. W dobie nowopolskiej traci on swoją produktywność poza sferą techniczną, np. biegacz 'górny kamień młyński’, bielacz 'pędzel’, doszczelniacz, łapacz i wiele innych. Trafiają się też nowotwory z tym przyrostkiem w języku artystycznym, ale mają zabarwienie uczuciowe żartobliwe lub pogardliwe, np. naginasz psowacz wypośrodko-wywacz złizywacz Ber, chlasz Tuw, kochacz Źeg. Może i dlatego nie utrzymał się latacz ustępując lotniksnoi, a obcy zecer jest bodajże powszechniejszy w użyciu niż rodzimy składasz.

Podobnie bardzo produktywnym formantem nazw działacza był przyrostek -c(o), np. dziełca yańca łomca pierca 'obrońca’ pławca 'żeglarz’ sądżca wodżsa dowierzca należca obdarca oblupca obżerca ochłodca odjimca ,'opiekun’ odkładżca omgwea podimea pogrzebca pożezca przebywca przy-chodżca przyglądca przyjemca spłaćca udawca 'ciemiężycie! ufalsa 'chwalca’ układżca 'rozjemca’ usilca 'gwałcicie! uslyszca 'dający się ubłagać’ wyciężca 'zwycięzca’ zachodżsa 'opićkun’ założca zaszszytca zbieżca 'zbieg’ zgubca 'niszczyciel-’ zmowca 'pośrednik’ brodżca burzca darca 'obdarowujący’ kaźca płajca szkodica trawca 'niszczycie! żerca 'co pożera’ żywca ‘żywiciel’ nagrodżoa naprawca obłojca 'kto się ożłopie’ obraźca osadźca ożuwca 'oszczerca’ podpalsa pogardźca pośmieicca prze-móżca przyczyńca rozdzierca rozkazca rozmnoisa skaźca ubijca uczyńca wkradsa wskrześca wystawca wyswobodisa zachodźca zaszepca znieważca. Także w wyłazach złożonych, np. chlebojedzca dwojmowca marnostrawca przodochodżca świętokupca zakononośca zakonawydawca (przykłady z w. XIV—XVII).