skanuj0105

200 Słowotwórstwo

2.    -owiec, formant złożony z właściwego przymiotnikom formantu -ow-i formantu rzeczownikowego -cc, np. południowiec; rozpowszechnia się ten typ w nowszej polszczyźnie w związku ze specjalizacją i społeczną organizacją zawodowych pracowników, np. zawodowiec fachoioiec bankowiec kolejowiec tramwajowiec transportowiec sportowiec handlowiec. Stosunkowo dawno, ho w XVIII w. notowany pokojowiec.

3.    -ówk(a), formant złożony z przymiotnikowego przyrostka -ow-i z formantu żeńskości -k(a) w takich rzadkich wyrazach, jak pokojówka (w. XVIII), cyrkówka, mniej używane sportówka.

i. -nik (por. § 19, 5), np. bartnik leśnik rękauńcznik złotnik lirnik baletnik cukiernik robotnik rzemieślnik urzędnik; nie używane w nowszej polszczyźnie: bębennik dwomik kopijnik miecznik paśnik rudnik sokolnik solnik Świątnik chlebnik kalendarznik kamiennik kołpacznik krupnik książ-nik Udnik owocnik papiernik plóciennik przełącznik szabelnik tarcznik zwierciadlnik. Dawność typu zaświadcza celnik (w. XIV).

Jak widaó z przytoczonych przykładów staro- i średniopolskich zakres produktywności formantu -nik bardzo się zacieśnił, a w jego funkcji używa nowa polszczyzna raczej formantów -arz i -owiec.

5. -nie{a) (por. § 19, 6), np. baletnica zapaśnica; dawność typu zaświadcza tanecznica (w. XV).

§ 21. Nazwy znamionujące

Są to rzeczowniki, które nazywają przedmiot (osobę, zwierzę, rzecz itd.) wedle jakiejś uderzającej cechy; jest nią właściwość, stan albo też swoisty i przez to właśnie charakteryzujący stosunek do innego przedmiotu. Podstawę słowotwórczą stanowią przymiotniki, imiesłowy bierne oraz rzeczowniki, np. ślepiec (= ślepy), potępieniec (= potępiony), brzuchacz (= znamienny brzuchem).

1.    -ec (por. § 19, 8); scs. slipem siana, órenecs priśsltct, poi. malec głuszec zieleniec chciwiec obrzydliwiec poczciwiec samiec oblubieniec leniwiec niedbalec posłaniec wybraniec siniec wychowaniec; nie używane w nowszej polszczyźnie: bliiniec jęciec (późniejsze jeniec) juniec 'młody byk’ lub 'młodzieniec’ mlodziec umarlec wygraniec zakupieniec chudziec chytrzeć powołaniec zbieglec. Dawność formacji zaświadcza np. mędrzec (w. XV).

2.    z— *-ik(n); por. scs. zlatiki 'złota moneta’, clasinikt, 'odziany we włosień’, uienikz od uiem 'uczony’, mgienikn od mętem 'męczony’. Tu zaliczamy też rzeczowniki, obok których są w użyciu równoznaczne przymiotniki z formantem -m-%; por. scs. griśbm dhiim sirebnm — grlUniki dhhniln sbrebrtnikz. Formant ten występuje w polskich wyrazach , np. grzesznik dłużnik niewolnik podróżnik pomocnik czyścik 'roślina ’ kncawik 'rodzaj pająka’, gw. rychlik 'co prędko dojrzewa’; z nie używanych w nowszej polszczyźnie: letnik 'suknia letnia’, złorzecznik. Dawność typu zaświadcza np. młodzik (w. XV).

3. -ic(o)|-yc(o); powstanie tego formantu nie zostało dostatecznie wyjaśnione; według jednego przypuszczenia jest to stary formant *-ii(a), w którym nastąpiła postępowa palatalizacja k c; inna hipoteza widzi w -ic(<z) wynik skrzyżowania się dwu przyrostków: obok męskiego *-iH był pierwotnie żeński *-ik(a), a obok męskiego *-bCb — żeński *-ic(a); właśnie z kontaminacji *-ik(a) i *-zc(a) miałoby powstać -ie(a). Formant ten spotykamy w wyrazach staro-cerkiewno-slowiańskich, np. daaica 'dawczyni’ tarodźica deorodnżica krwotoóica plęsica żeńca, poi. oblubienica grzesznica gorczyca lewica czernica 'czarna jagoda’; z nie używanych w nowszej polszczyźnie: martwica 'martwa woda’ wyleganica leni-wica marnica 'osoba próżna’. Dawność typu zaświadczają: prawica jałowica (w. XV). Zgodnie z zasadą przyjętą w p. 2. zaliczymy tu jeszcze rzeczowniki typu bezwstydniea dlużnica grymaśnica lubieżnica nierządnica-, na uwagę zasługuje pijanioa jako przykład rzeczownika rodzaju męskiego. Nie używane w nowszej polszczyźnie: polnica 'suknia połowa’ nabożnica natrętnica wietrznica. Dawność tej formacji zaświadoza np. grzesznica (w. XV).

i. -nik (por. § 19, 5), wyosobniony z formacji wymienionych w p. 2. typu grzesznik, które mają równoznaczne oboczniki w postaci przymiotników na -ny. Występuje ten formant w rzeczownikach, obok których nie ma w ogóle albo też nie ma równoznacznego przymiotnika na -ny, por. scs. języisnikz praobdbnikz praztknikz, poi. rolnik pątnik-, z nie używanych w nowszej polszczyźnie: guślnik klenotnik 'tego samego herbu’ bożnik kradzieżnik papieżnik postnik 'przestrzegający postu’ slupnik 'mieszkający na słupie’. Dawność typu zaświadcza np. klodnik 'więzień' (w. XIV).

o. -nic(a), formant wyosobniony" z rzeczowników wymienionych w p. 3; występuje niedwuznacznie w wyrazach: męczennica zwolen-nica ladacznica (który to wyraz był w staropolszczyźnie rodzaju męskiego).

6.    -ek *-ts4(ts); por. sos. pęt-ek-b oprószkz, poi. białawek 'rodzaj motyla’ mędrek głupek pieszek śmiałek wesołek starek (i żeński odpowiednik starka); kosmalek milek żółtek — nazwy roślin; nie używane w nowszej polszczyźnie: łysek mazanek 'rozpieszczony’ obojętek uszatek 'naczynie’ wiemek znajomek. Dawność typu zaświadcza białek 'białko w jaju’ (w. (XV).

7.    -acz (por. § 19, 1), np. brodacz głowacz grzywacz siłacz brzuchacz bogacz. Dawność typu zaświadcza np. rogacz (w. XV).