skanuj0110 (2)

210 Słowotwórstwo

ności w postaci narzędzia, maszyny itp. Jest to ogromnie żywotny formant w nowszym słownictwie technicznym, np. droźdźarka 'naczynie na drożdże’ mieszarka krajarka postrzygarka grabiarka podkladarka podniecarka pogłębiarka pokręcarka, z najnowszych — kruszarka.

4.    -dl(o) z— *-dl(o); por. scs. Hlo bilo 'dzwon' myło ónnilo tnpalo pracilo (zachodnio-słowiańskiemu -dło,-dlo odpov/iada wschodnie i południowe -lo), poi. mydło szydło kowadło zwijadło wieszadło wędzidło gasidło bielidło krajadło podnosidło pomyteadło skręcadło ciągadło prześcieradło liczydło; nie używane w nowszej polszczyźnie: dymadło odpoczywadło spinadło puszczadło piększydlo żydlo zębidło urywadlo.

Niektóre z tych wyrazów, pochodzące z XIV i XV w., odżywają w nowszym słownictwie technicznym, np. dzierźadło stawadlo umywadło ciągadło. Dawność formacji zaświadczają: bydło kadzidło (w. XIV).

5.    -nic(a) (por. § 19, 6); żeńskie osobowe nazwy działacza stanowią podstawę przeniesienia tego formantn w zakres nieżywotnego narzędzia, np. pokladnica poddcnnica prądnica podłącznica podsłupnica kierownica celownica odkładnica szatkownica i wielo innych szerzących się w nowszym słownictwie technicznym.

6.    -ic(a) (por. §19, 6), np. ciągnica międlica skośnica węgielnica.

7.    -k(a)    *-żfc(a), np. kołyska opaska podwiązka; nie używane w now

szej polszczyźnie: pokrętka'lejce’, oganka 'narzędzie do oganiania’,obuńązka 'to, czym się obwiązuje’, odbijka 'sztuka żelazna w kuźni’ (w, XVI— XVIII).

8.    -awk(a), formant złożony z morfemów -(V ic-k(a). np. dmuchawka migawka słuchawka; wyraz sikawka odnosi słownik Lindego do XVII w.

9.    -ik w nielicznych, np. budzik tłumik ciągnik (por. § 21, 2) — tu nazwa narzędzia od wykonywanej przez nic czynności.

10.    -nik (por. § 19, 5), przeniesienie formantu z zakresu nazw osobowego działacza na narzędzie, np. holownik prostownik matownik lutownik napastnik nasuwnik nasypnik naśrubnik i inne w nowym słownictwie technicznym. Dawność typu zaświadczają: {wiecidlnik (w. XV), pilnik (w. XVI)..

11.    -e <— *-s w wyrazach, które powstają na podstawie czasownikowej wskutek derywacji wstecznej, np. dźwig wyciąg zapal; w wyrazach- złożonych w drugim członie, np. wodociąg drogowskaz samopał spadochron szczurółap (o tych złożeniach będzie mowa w § 55).

Jak widać, większość formantów tworzących nazwy narzędzia funkcjonuje też jako formanty rzeczowników pochodnych, które są nazwami działacza. Tłumaczy się to tym, że obie te kategorie realnoznaczeniowe mieszczą się w szerszej, nadrzędnej kategorii wykonawcy czynności.

§ 28. Nazwy materiałowe

1.    -in(a)\\-yn(a) z- *-tn(a); ten formant tworzy zwłaszcza nazwy różnych rodzajów' mięsa i drewna od podstawowego rzeczownika lub przymiotnika, np. lamina wieprzowina wołowina baranina cielęcina skopo-wina jedlina buczyna grabina brzezina. Jest to znaczenie, które się wtórnie rozwija na podstawie pierwotnego znaczenia zbiorowości (por. § 31). Dawność formacji zaświadcza dębina (w. XIV).

Wyjątkowo występuje formant -izn(a), np. dziczyzna 'wieprzowina dzika’ (Knapski w. XVIII). W gwarach kaszubskich formant -izna jest szczególnie produktywny, np. barańizna 'baranina’, gąsezna 'gęsina’, śepfezna 'wieprzowina’, grabonnzna 'grabina’,, grocboiizna 'grochowiny’.

W wielu gwarach rzeczowniki typu drzewina jarzębina śliwina brzezina nazywają jedno drzewo wyróżnione spośród wielu, a więc formant -ina ma tu znaczenie pojedynczości, jak na przykład w ogólnopolskim śnieżyna 'płatek śnieżny’. Jest to chyba pierwotne znaczenie przyrostka -ina, który wiąże się ściśle z męskim przyrostkiem pojedynczości -in w takich wyrazach, jak krakowianin włościanin Turczyn. Nazwy typu baranina wółouńna nie sąrznane gwarom, gdzie się mówi raczej o świńskim mięsie, o mięsie ze świni, z wieprza, z krowy itp.

2.    -iw(o)\-yw(o) 6= *-tt(o); por. scs. varivo prędieo, poi. paliwo warzywo przędziwo mięsiwo pieczywo grosiwo żelaziwo. Dawność formacji zaświadcza warzywo (w. XV). Pierwotnie chyba znaczenie materiałowe: paliwo 'materiał do palenia’, przędziwo 'materiał do przędzenia’, warzywo 'coś, co się warzy’. Dalszym stadium rozwoju znaczeniowego było żelaziwo 'coś składające się z żelaza’, mięsiwo 'coś składające się z mięsa', skąd odcień zbiorowości: żelaziwo 'skład, zbiór żelaza’, mięsiwo 'zbiorowisko mięsa’. Wyraz grosiwo jest chyba nowszego pochodzenia i z funkcją wyłącznie zbiorowości.

3.    -ak-, w związku z omówionymi w § 21, 8 nazwami znamionującymi pozostają zapewne nazwy napojów typu wiśniak maliniak.

4.    -niak, formant wyodrębniony z ryyrazów, których pień kończy się na -ń. występuje również w nazwach napojów typu porzęczniak agrestniak.

5.    -k(a) tworzy także rzeczowniki odprzymiotnikowe, nazwy napojów, np. cytrynówka pomaraiiczówka wiśniówka dereniówka morelówka.

6.    -<kok(a), formant wyodrębniony z formacji w p. 5., np. żytniówka.

Wydaje się, żo wszystkie formacje w p. 3—6 pochodzą dopiero z późniejszego okresu doby nowopolskiej.

Wszystkie znaczenia powyższych formantów są gwarom raczej obco.