skanuj0097 (2)

184 Słowotwóratwo

■arka (w nazwach narzędzi), np. harwiarka betoniarka bielarka błotniarka buraczarka deptarka dobywarka kosiarka krainiczarka sadzarka oliwiarka;

■ować, np. białkowa/• błaznować bruzdować brzegować dębować kręglowa ć książkować księgować siarkować.

Albo wyrazy słownictwa chemicznego z formantem -an, np. krzemian chloran siarczan saletran-, z formantem -ek, np. siarczek tlenek, z formantem -awy, np. siarkawy azotawy.

Przy tej sposobności można zwrócić uwagę na to, że formanty rodzime pełnią też funkcję przyswajania obcych pni, np.

-ować, np. blachować blechować blendować blikować borować brajtować brasować bremzotcać brykietować krauzować kuplmcać-,

■ówka, np. zelówka brandzelówka szutrówka blachówka murówka sztor-cówka.

Wyraźnie występuje ta tendencja w najnowszych nowotworach języka budownictwa, np. biurowiec konslruktywność.

Co do przedrostków, to trzeba zauważyć, że były one w formacjach czasownikowych w znaczniejszym stopniu wymienne, czyli ich użycie miało w przeszłości znamiona większej swobody: ten sam pień czasownikowy nic musiał się łączyć koniecznie z pewnym tylko przedrostkiem, aby nazwać pewną treść myślową. Wydaje się (W. Doroszewski), że formacje czasownikowe przedrostkowe nie były tak znieruchomiałe, złeksykalizo-wanc. Nastąpiło to dopiero na przełomie wieków XIX i XX; dlatego u pisarzy wcześniejszych razi nas nieraz użycie niektórych wyrazów z przedrostkiem. Oto kilka przykładów omawianego zjawiska z Lalki Prusa (II. Kurkowska): okazywać przedmioty (dziś pokazywać), spełniać grzechy (dziś popełniać), zasadzić kapelusz (dziś wsadzić), usiąść do przedziału (dziś wsiąść do przedziału, a usiąść w przedziale), uważać czyjąś minę (dziś zauważać), zwrócić się z powrotem (dziś zawrócić), urodzi mi się w głowie idea (dziś Zrodzi stę).

§ 12. Leksykalizacja. Zacieranie się wyrazistości formantów

Jeduą 7. historycznych przemian słowotwórczych jest nieustannie żywotny proces leksykalizacji. „Przez leksykalizację rozumiemy przekształcenie się wyrazistej pod względom słowotwórczym formacji w jednolity znak wyrazowy — odpowiednik desygnatu" (Doroszewski). Wskutek leksykalizacji znaczenie wyrazu nie tłumaczy się, nie motywuje się jego dwuczłonową budową słowotwórczą, tj. wzajemnym stosunkiem pnia i formautu.

Oto na przykład wyraz bielizna. W kontekście Pana Tadeusza: Pośrodku szła dziewczyna w bielizną ubrana, w majowej zieloności tonąc po kolana (II 431) oznacza ten wyraz 'białe, ubranie’ zgodnie ze swoją, budową, słowotwórczą opartą na pniu biel'-, z podstawowego przymiotnika biały, rozszerzonego formantem -izna. Jeszcze wyraźniej wystąpi to znaczenie w słowach Lenartowicza, np. Niewiasty śioięte w śnieżnej bieliźnie. W związku z tym znaczeniem staje się bielizna też nazwą zbiorową 'rzeczy do prania’ takich, jak koszule, chustki, prześcieradła itp. Wszędzie tu znaczenie wyrazu motywuje się żywotnym jeszcze stosunkiem pnia i for-mantu, W języku współczesnym wyraz bielizna zachował właśnie to znaczenie 'rzeczy do prania’, np. bielizna osobista, pościelowa, stołowa-, prać, suszyć, maglować, prasować, znaczyć bieliznę. Ale co ważniejsze, że znaczenie to już się nie motywuje budową słowotwórczą, skoro się mówi o kolorowej bieliźnie. Kto by zatem dziś pojmował wyraz bielizna wedle pierwotnego stosunku pnia i formantu, nie rozumiałby go właściwie. Wyraz bielizna stał się jednolitym znakiem wyrazowym, a jego takie właśnie znaczenie trzeba znaó, ponieważ analiza słowotwórcza do niego nie doprowadzi. Wyraz bielizna mimo swojej słowotwórczej złożoności jest znaczeniowo tak jednolity, jak są jednolite pod tym względem wyrazy rdzenne, np. pies koń dom woda pole.

Leksykalizacja polega tedy na zanikaniu wyrazistości dwuczłonowej budowy słowotwórczej wyrazu. Stopień leksykalizacji jest różny: może ona byó częściowa, może być całkowita. Przy leksykalizacji częściowej mogą się jeszcze rysować składniki budowy słowotwórczej wyrazu, choć ich znaczeniotwórczcj funkcji już sobie mówiący nic uświadamia. Przy leksykalizacji całkowitej zaciera się zupełnie morfologiczna odrębność pierwotnych elementów słowotwórczej budowy wyrazu. Tak np. prasłowiańskie formacje na przeszły do polszczyzny historycznej jako zupełnie zleksykałizowane, np. człon i- psł. *(el-n-t z rdzeniem *kel-\\*kol- (por. scs. ćel-o kolćno) znaczenie pierwotne 'to, co wystaje’; damę- *drm, od rdzenia *dr, który występuje w polskich formach drę drzeć darty itp., scs. derę dbrali itd.sen i-^s-ep-rn, (por. spać)-, Stani-£-*sta-m 'postój’; syn z- *.vy-mi- pie. *siinu-s ze znaczeniem 'urodzony’ od rdzenia *-sii 'rodzić’.

Znamienną właściwością wyrazu zleksykalizowanego jest jego powią-'zanie z jednym tylko znaczeniem realnym. Dopóki leksykalizacja nie nastąpiła, wyraz może być użyty w różnych znaczeniach realnych, w różnych kontekstach i sytuacjach. Tak na przykład wyraz bielizna prócz omówionego poprzednio znaczenia mógł znaczyć 'zbiór drobnych rybek różnego rodzaju’, 'część drzewa pod korą aż do rdzenia*, gw. 'siwy włos, siwizna’. Podobnie na przykład przymiotnik owocny jest dziś używany tylko w jednym, i to przenośnym znaczeniu, 'przynoszący wyniki’. Jeszcze u Mickiewicza były drzewa owocne zasadzone w rzędy, czyli