57682 skanuj0120

230 Slowotwórstwo

sporczywy (np. legat papieski sporczywe trudności między książęciem pomorskim a krzyżakami rozsądzał Kromer); znów wyraz natarczka (Knap-ski, w. XVII), por. współczesno utarczka, pozwala przyjąć pień nhtarcz, który jest nazwą herbu, a w XVIII w. notowany przez Lindego w języku poetyckim; formant -ywy utworzy od tego pnia pochodny przymiotnik natarczywy. Z takiej formacji mógł się wyosobnić formant -czywy.

4. -ow(y) w takich nowych tworach, jak np. wytrzymałościowy odpornościowy.

§ 39. Przymiotniki czynnościowe lub stanowe

— nazywają właściwość wynikającą z czynności, wykonywanej przez przedmiot, lub ze stanu, w którym się on znajduje. Te przymiotniki są zbliżone znaczeniowo do imiesłowów czynnych, np. śledczy = ś! dzący, lepki = lepiący się, albo biernych, np. napuszysly = napuszony, lub wreszcie do zdań przydawkowych, np. poległy = ten, który poległ. Przymiotniki tego rodzaju należą do formacji odcznsownikowych; jedynie nieliczna grupa z formantem -'y (por. p. 6) pochodzi od rzeczowników nazywających działacza, a więc pośrednio wywodzi się też od czasownika

1.    -l(y) 4. *-li-js; ten formant tworzy imiesłów przeszły czynny, który stanowi człon podstawowy polskich form czasu przeszłego i trybu przypuszczającego (por. Fleksja, § 88). Przez przybranie końcówek Odmiany złożonej przeszła ta formacja do klasy przymiotników. Jeśli przymiotniki pochodzą od czasowników czynnościowych, rzadziej mają znaczenie czynnościowe, np. dbały czuły przyszły przeszły; stp. uciekły jeżdżaly siniały zamieszkały odeszły, częściej mają znaczenie stanowe, np. okazały zapamiętały dokonały zabiły rodziły upiły. Jeśli zaś pochodzą od czasowników stanowych, mają tylko znaczenie stanowe, np. były poległy umarły otyły spróchniały ociemniały omszały ochrypły posiwiały sczerniały zatwardziały, stp. spaniły odpoczęły. Dawność formacji zaświadczają np. zwiędły zapiekły zbiegły (w. XIV i XV); z postępem czasu jej żywotność maleje, obecnie jest ten formant pozbawiony wszelkiej produktywności.

2.    -n{y) a*. *-tm-jb, np. skłonny wędrowny szanowny szacowny chwiejny baczny czujny łowny płodny powabny możny błędny wierny. Dawność formacji zaświadczają np. łączny dotyczny bojowny (w. XIV i XV).

3.    -fc(») 4- *-kt-ji, np. lepki sypki giętki wartki. Dawność formacji zaświadcza np. ciężki (w. XIV).

4.    -aln(y), formant złożony z morfemów -a-l-n-(y) stanowi kombinację formantów omówionych w p. 1 i 2; wyrażono też przypuszczenie, że wyodrębnił się oń z przymiotników z zapożyczonym formantem -aln(y); np.

błagalny powitalny pożegnalny odpowiedzialny, stp. grawalny 'do grania należący’, dymalny 'do dymania należący’, dobywalny 'dobywaniu służący’ (Knapski, w. XVII). Wyodrębniony i niepodzielny formant -aln(y) występuje w formacji nowszego pochodzenia proszalny 'proszący, żebrzący’ (może na wzór błagalny) notowanej w wieku XIX.

5.    -ist(y)\\-yat(y) a-    np. rwisty posuwisty zawiesisty, stp. po

lonisty otworzysty ruszysty. Dawność formacji zaświadcza odmienisty 'zmienny’ (w. XV).

6.    -'y r— *-bjb-jb występuje w przymiotnikach pochodnych od rzeczowników na -c(a)    *-ic(a)    *-bk(a) lub -ec *-icb 4- *-iku nazywają

cych działacza, np. zbawczy nadawczy naśladowczy twórczy prześladowczy grabieżczy najeźdźczy świętokradczy gończy łowczy. Z takich formacji wyodrębniają się formanty -cz(y), -awcz(y) w odosobnionych wyrazach, np. śledczy badawczy.

Wedle takich tworów powstają nowe wyrazy, których nie można wywieść z nazw działacza, lecz z wyrazów podstawowych zawierających formant. -nik lub -nic(a), np. leśniczy zwrotniczy piwniczy. Te z kolei stanowią podstawę wyodrębnienia formantu -nicz(y), np. budowniczy motorniczy ■nastawniczy. Są to w^r zasadzie wyrazy nowszego pochodzenia. Do średniowiecza należy niewątpliwie łowczy krajczy, które nawiązują do jeszcze starszej tradycji słowotwórczej; zaświadczają ją takie wyrazy staro--ccrkiewno-słowiańskie, jak np. krtmuiiji 'sternik’, Sanfiji 'malarz’.

7.    -ow{y), formant żywotny w' słownictwie ostatniej doby, np. w architektonicznym: rozbiórkowy wyburzeniowy zabezpieczeniowy wykończeniowy odkształceniowy przejściowy dojściotcy, ale także w innych dziedzinach, np. uczuleniowy ztcyrodnieniowy odmrożeniowy dążeniowy chce-niotey upowszechnieniowy samokształceniowy.

§ 40. Przymiotniki możliwościowe

— nazywają właściwość przedmiotu od czynności, którą można na nim, z nim itp. wykonać: 'dający się ...’, 'nadający się do ...’, 'zdatny do ...’, np. jadalny dostrzegalny karalny nieosiągalny uchwytny wymierny.

1. -aln(y) (por. §39, 4), np. dosłyszalny dostrzegalny doświadczalny przepuszczalny przypuszczalny namacalny nieobliczalny nienaruszalny prze-makalny niezniszczalny nieziszczalny nierozerwalny uleczalny. Większość takich przymiotników (liczba ich sięga 400) wchodzi w użycie dopiero w XIX i XX w., a nie zna ich nie tylko słownik Knapskiego, ale też i Lindego. Ze starszych przykładów można przytoczyć: widzialny (w. XVI), mieszkalny nietykalny (w. XVII), jadalny kopalny używalny wykonalny (w. XVIII). Znaczny przyrost takich przymiotników widzimy w języku