49642 skanuj0113

216 Słowotwórstwo

w postaci rozszerzonej formantem -ow-, np. Targowiszcze Turkowiszcze. Dotąd jest w użyciu wyro z zgliszcze ze starego zgliszcze, opartego na rdzeniu żg-, por. żegę żec. W ciągu XIV w. formacja ta została wyparta przez typ z formantem -isk(o), -owisk(o) (por. § 30, 7). Utrzymała się tylko w gwarach kaszubskich, np. bojouńsżcze 'boisko’, bulwouńszcze 'ziemnia-czysko’ (por. bulwa 'ziemniak’), cerkwiszcze 'miejsce, gdzie stał kiedyś kościół, cmentarz’ (z reguły dawniej przy kościele).

12. -'ee- *-tje tworzy nazwy pospolite i własne, pochodne od wyrażeń przyimkowycb w funkcji okolieznika miejsca, np. poddasze 'pod dachem’ nabrzeże przedpole zaplecze Zawiercie Podgórze Zalesie. Dawnośó formacji zaświadczają także stare nazwy geograficzne, np. Opole Polesie.

O nazwach miejscowych z formantem -ów -owa -owo-, -in -ina -ino-, -sic-, będzie mowa w rozdziale o formantach przymiotnikowych (§ 36); o nazwach typu Dąbie por. § 31, 3.

§ 31. Nazwy zbiorowości

Należą tu rzeczowniki, najczęściej odrzeczownikowe, rzadko odprzy-miotnikowe; które nazywają zespół, zbiór osób lub rzeczy, np. ludzkość sitowie. Szczególnym wypadkiem jest parzystość, np. wujostwo Anto-nwśltiS.

3. -stw(o) (por. § 26, 2), np. chłopstwo mieszczaństwo ziemiaństwo rycerstwo nauczycielstwo żołnierstwo pospólstwo braterstwo bractwo księstwo robactwo społeczeństwo duchowieństwo rodzeństwo (z takich wyrazów wyodrębniono formant -eństwo, np. koleżeństwo). Dawnośó formacji zaświadcza ptastwo (w. XV).

2.    -ostw(o)ź= -ow$twol-e8tw(o) ć- -ewstwo (por. §26, 3), np. stryjostwo żydostwo projesorostwo Janostwo królestwo.

3.    -‘et. *-hje-, por. ses. kamensje dobsje karencje prgtbje, poi. pierze włosie pąpie strąeze prącie zboże kłosie krzewie. Dawnośó typu zaświadczają np. węgle (w. XIV) kamienie drzewie (w. XV). Tu należą też nazwy miejscowe typu Pucze Dąbie Jawo.-ze Lipie.

4.    -owi(e)^-ewi(e), formant złożony: z -ov-bjc, np. listowie, atp. gruszewie. Dawnośó typu zaświadczają: pąkowie sitowie (w. £V).

5.    -'a &= *-sja; por. sos. brahja bratnja-, ten formant występuje również w rzeczownikach, np. bracia księża, stp. ówięcia; dwa pierwsze w nowszej polszezyźnie są rozumiane jako nieprawidłowe mianowniki 1. mn. rzeczowników brat i ksiądz. W niektórych gwarach jest ta formacja żywotna, np. hadukacid wójcid muzykancia towarzysió, tj. adwokaci wójtowie muzykanci towarzysze.

§32. Nazwy pomniejszające lnb z dodatnim zabarwieniem

217

6.    -ość (por. § 26, 1), np. w takich, jak się zdaje, nowych wyrazach, jak ludność publiczność (w. XVIII); możo tli i żywność (w. XVI) 'zbiór środków do odżywiania się .

7.    -yzn(a) (por. § 26, 6); w tym znaczeniu używane w średniowieczu i jeszcze w XVI w. mężczyzna żeńszczyzna. Tu należy do dziś używana starszyzna (w. XVII).

ZwTaoa uw^ragę szczególną żywotność w gwarach kaszubskich, np. besezna 'zarośla bzowe’, dąboiizna 'las dębowy’, ziefezna 'zwierzęta’, rogacezna 'bydło rogate’, ćelagSzna 'czeladź’, Solńefezna 'żołnierze*.

§ 32. Nazwy pomniejszające (deminutywne) lub z dodatnim zabarwieniem uczuciowym

Są to rzeczowniki — nazwy przedmiotów małych, wywodzące się od nazw^r odnośnych przedmiotów wielkości normalnej, np. piesek psiątko psina krówka domek rzeczka okienko. Często uwydatniają one dodatkowo lub wyłącznie życzliwą, pieszczotliwą postawę mówiącego, czyli mają dodatnie zabarwienie uczuciowe, np. synek wujek stryjaszek slowiczek staruszka siostrunia, ale ta funkcja jest chwiejna, czego przykładem może być omówiony w p. 5 formant -ica.

Warto zauważyć, że zdrabniająca funkcja danego formantu występuje tylko wtedy, gdy w języku istnieje nazwa tego samego przedmiotu bez odcienia zdrobnialości, np. dom — domek, krowa — krówka, oko — oczko, koń — konik. Jeżeli nie ma takiego rzeczownika, formant nie oznacza zdrobnialości, np. wódka nie jest zdrobnieniem woda ani stołek zdrobnieniem stul. Nic ma też takiej funkcji znaczeniotwórczej na przykład w wyrazach matka córka jabłko łóżko, bo albo nie ma w użyciu odnośnego wyrazu bczprzyrostkowego [jabłko), albo jest używany rzadko i ze specyficznym odcieniem znaczeniowym (mać córa łoże)-, wskutek tego zaciera się w świadomości mówiących stosunek poehodności matka od mać, łóżko od łoże itp.

1.    -ek\\-'eko- *-zkz||*-6kz (por. §21, 6); por. scs. cećUku ólćmkr, iz-lom-tkr, smyćbk-b, poi. kotek grzybek piesek baranek kołek boczek rożek pieniążek proszek karczek kozielek ryjek-, nie używane współcześnie: da-rek młodzianek robionek samczek węzlek. Dawnośó formacji zaświadczają np. domek gołąbek jednaczekljedzinaczek kożuszek prątek stawek (w. XIV i XV).

2.    -k(a) *-zfc(a)j*-ti(a) (por. §24, 1); por. scs.ręćbka tramka kostbka, poi. krówka żabka łódka gałązka kulka dróżka rączka muszka różdżka. Dawnośó typu zaświadczają np. chustka dziewica piesnka uliczka świe-rzepka (w. XIV i XV).