31249 skanuj0107

204 Słowotwórstwo

podstawowymi, z których się w tej grupie wyodrębnił formant -czyk, mogły być wyrazy typu szewczyk, wykazujące w rozwoju swojej struktury trójdzielność: szew-cz-yk *Siv-sk-iln. Tu należą np. Stolarczyk piekarczyk ślusarczyk Piwowarczyk („szewczyk, krawczyk, kuśnierczyk, gdy się ustroi w bławaty, porzuciwszy szydło, igłę, dratew, rozumie, że szlachcic“ — druga poł. XVIII w.) czarniecczyk lisotoczyk (w. XVII) napoleńczyk to-wiańczyk. Szerokie zastosowanie ma ten formant w nazwach odojcowskich typu Józefczyk Staszczyk Brończyk Wiktorczyk Izydorczyk.

4.    -'ank(a), formant złożony z morfemów *-tn X -jan (por. § 22, 2) i -żk(o), wtórnie wyodrębniony z formacji typu krakowianka mieszczanka-, tworzy nazwy córek od nazwiska lub zawodu ojca, które zasadniczo są rzeczownikiem na -o, np. Kubalanka Wronianka Sapieżanka starościanka wojewodzianka chorążanka wojszczanka. Współcześnie coraz mniej używany.

5.    -ówn(a), formant złożony z morfemów *-ov- i    por. ukr. ko-

roliwna, ros. hmnouma Wasyljeuma-, tworzy nazwy własne i pospolite córek od nazwiska lub .zawodu ojca, które są rzeczownikiem na spółgłoskę, np. Broniszówna Rodziewiczówna wójtówna chłopówna (w. XVII). Dawność typu zaświadczają kmiotowna królewna (w. XV).

W gwarach formanty styczności odgrywają wielką rolę i są bardzo żywotne (związki rodzinne są ściślejsze na W6i niż w mieście), językowi zaś literackiemu po części nie znane.

Formacje na -'ic istnieją tylko w nazwiskach, przekształcone po części w dialektach niemazurzących na -icz. Osobliwością Kaszub i Krajny jest nieodmien ność typu nazwisk Gapie Anka, tzn. Anka Gapiców, do Rudnikóc z dawn. Rudnikowic 'Rudnikowiców'.

Formacje na -ik wyjątkowo tylko zachowały żywotność, np. Sośniiczyk ‘syn Bośniaka’.

Żywe są formacje na -ek, oznaczające chłopców, mogą więc one mieć niekiedy wyczuwalne uczuciowe nacechowanie pieszczotliwością lub lekceważeniem, np. Niemczyk — Niemczyczek, Nowik — Nowdczek, Polik — Policzek, Kobierski — Kobierszcziczek (głównie Śląsk i przyległa Małopolska).

Również uozneiowe nacechowanie może jeszcze mieć formant -iszek, np. Szeligiszek Glowniiszek 31azgajiszek.

Do żywych należy formant -ak, służący do oznaczania synów: Rogowski — Rogowszczdk, Kalnowski — Kalnowszczik. Możliwy on jest, choć rzadko, w południowej Matopolsce, nadzwyczaj zaś częsty w Wielko-polsce i na Mazowszu.

Formant -inka, znany i pospolity w całej Polsce, tworzy nazwy córek nie tylko od nazwiska ojca z końcówką -a, ale i nie mniej często od nazwisk inaczej zakończonych, np. Rogowszczanka, Kalnowszczdnlca, Woźniak — Wożnidczdnka, Hajda—Hajdzidnka, Niemczyk — Nicmczyczdnka. W Polsce północnej obok formacji typu Rogowszczdnka istnieje formacja rzadsza, typu Rogowidnka Kwiatkowidnka. Teren produktywności formantu -dnka jest tedy w gwarach szerszy niż w języku literackim.

Formant -duma, jak wynika już z wymienionych tu kilku gwarowych formantów służących do nazwań córek, nie jest w gwarach bynajmniej pospolitym. Nie znają go ani gwary śląskie, ani, przeważnie, małopolskie i wielkopolskie. Jego ojczyzną są prawdopodobnie gwary mazowieckie, skąd przedostał się on do gwar sąsiednich, jak warmińskie, lubawskie, chełmińskie.

Dla uzupełnienia obrazu trzeba jeszcze dodaó, że zamiast wymienionych tu formacji używa się w gwarach równie często zestawioń dwojakich:

1. imię syna lub córki z dopełniaczem nazwiska lub przezwiska ojca, np. Kowalskiego Jasiek, Zośka od Pisarza-, 2. imię syna lub córki w połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym na -ów, -owa lub -ino, np. Pi-sarzów Jasiek, Pisarzowa Zośka.

§ 24. Nazwy żeńskości

Rzeczowniki te nazywają istoty żywotne, a ich podstawę słowotwórczą stanowią rzeczowniki, które nazywają odnośne istoty naturalnego rodzaju męskiego.

1.    -S(a)|*-'4(o) c= *-zi(o)l|-'ik(o); por. scs. Bhgarslca druhka, poi. chłopka kołka wnuczka działaczka nauczycielka sąsiadka warszawianka opiekunka aktorka poetka Francuzka. Dawność typu zaświadcza radziecka (zapis: trodziczkat nie zabrania czytać rodziclta, co by uchylało zarzut nieprawidłowego cz) 'z jednego rodu pochodząca' od podstawowego rodzic ‘krewny’.

2.    -ic(o) (por. § 21, 3); por. scs. cSsarica proroóica nladyóica mratarica, poi. anielica diabliea charcie a lisica niedźwiedzica wilczyca orlica lwica samica; nie używane w nowszej polszczyźnie, np. kruczyca siestrzyca świekrzyca świerzepica wieszczyca źrzebica mulica smoczyca kapłanica. Dawność formacji zaświadcza gołębica (w. XIV).

3.    -i»(i)||-yn(i) e- *-yn{i); por. scs. rabyni kenęgyni sgsldyni samarja-nyni, poi. bogini mistrzyni krawczyni wychowawczyni władczyni; nie używane w nowszej polszczyźnie: smokini łotry ni posełkini. Dawność typu zaświadcza np. prorokini (w. XV).

4.    -'ank(a) (por. § 23, 4), np. stryjanka koleżanka.

5.    -n(a) z- *-bn(a) w takich nielicznych, ale starych wyrazach, jak księżna stryjna panna (w. XV).