skanuj0008

5. Wolność i moralność

Kantowi przypisuje się często zasługę wyodrębnienia sfery moralności, tj. tej dziedziny, która podlega ocenie moralnej i w której można wyznaczać moralną odpowiedzialność. Sferę moralności wyznacza „dobra wola’’, która podlega wyłącznie Toźumo-wi — swoistej właściwości czlowieka~okrosłajcoj^-'je gćPgocinóść. „Dobra wola" odróżnia się od naturalnych skłonności, interesów, przyjemności czyli wszelkich zjawisk partykularnych; ma ona charakter_ uniwersalny, a jej zasady wyznacza rozum. Pojęcie jjdobrej woli”/ spełnia w kantyzmie kilka funkcji: po pierwsze, ^•wska-ztrfe na motywację jako sferę moralnej odpowiedzialności i dziedzinę podlegającą moralnej ocenie; po drugTn^isT5nawia~~ moralną autonomię człowIeka~~w sensie ^niezależności moralnie^ aprobowanego postępowania zarówno od wszelkich zewnętrznych, heterogenicznych nakazów, jak od naturalnych j.nyarunkowań;" po trzecieffibroni uniwersalizmu raoralnego.JczYli powszechności norm moralnych) przed tendencją_mi.._.ręlaty_wisiycmymh. jakie towarzyszą utylitaryzmowi i hedonizmowi.

Autonomia moralna przejawia się w postępowaniu z obowiązku, który nakazuje rozum. Ideę_moralnego obowiązku jako motywu postępowania przeciwstawiły Kantjitylitarystycznemu poję-ciu ogólnego interesu i hedonistycznej zasadzie przyjemności, podkreślając, że idea obowiązku ma chnrakter uniwersalny i może być rozumianajednoznacznie. Autonomia moralna oznacza nie dowolność norm, lecz ich ustanowienie przez j^rozum praktyczny’’, który można uznać^-za aspekt transcendentalnego podmiotu. „Rozum praktyczny¹' wyznaęztbjljlniwersarną, mterśublćktywną i aprioryczną normę moralną, którą Kant nazwałpmberatywenr~ kategorycznym/i w której widział prawo moralne.

JJalTrloc I £o zni łj rn p e r a ty w kategoryczny od hipotetycznego, który zawiera wskazówki wiodącejlb^żbzęśćiaI Jmperajyw’Iń po-. IetycInWjiie_,nakazuje-czynu_.bezwzględnego, lecz tylko, stosowne w danej sytuacji przepisy, ^zapewniające„szczęście_różnym_ jednostkomw różnych oko 1 icznościąeh. W odróżnieniu od imperatywu hipotetycznego imperatyw kategoryczny określa zasadę, z której czyn sam wynika, czyli motywację, która zapewnia moralną wartość czynu.

ii    Badacze et> ..i Kanta ⁸ wyróżniają/pięć formuł imperatywu ka-

s _ Jegoryczneg</. Najprostsza z nich t<^nakaz_j3pstępowańia~ według i.    maksymy, „dzięki Jctórej możesz zarazem chcieć, żeby stała się

.    powszechnym prawem”⁰. Z tej formuły Kant wyprowadza .o bo

ji . wiązek jednostki wobec siebie jurnej, obowiązek zachowanigyży-l    ”cia i zakaz jego przerywania, nawet w wypadku uporczywych

I cierpień — w imię powszechnej ważności utrzymania__żyęia. _

'    Inna ważna formuła imperatywu brzmi .^postępuj Jak, byś

■ o człowieczeństwa, tak w twej osobie, jako też w osobie każdego ^: - innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środ-

___ka”..¹ J W myśl tego sformułowania-^a niemoralne^ uchodzą czy-

ny, w..-k.tórych. człowiek jest 'Użyty jako_środęk,_ np._kiedy skladą_ ■    się kłamliwą obietnicę lub w wypadku targnięcia się na cudzą .

|    woiność_ i własność. ...Nakazane morajnię okazuje się postępowa-

!    nie z__szacunku _dla_ludzkicj.....godności....w każdym indywiduum,

I    a głównło_sp.rzyj.ające doskonaleniu rozumnych „zadatków” w

s    każdej jednostce. Kant wystrzega się przy tym hipostazowania

człowieczeństwa jako celu i kwestionuje moralną wartość podporządkowania jednostki jakimkolwiek celom ogólnym.

}    Kolejna formula imperatywu mówi ^traktowaniu „woli każ-

dej istoty rozumnej jako woli powszechnie prawodawczej” ⁿ. Za-i kiada się, że._?wpla__każdej jednostki pokrywa się w moralnym czynie z normą powszechną. Wiedzie to do postulatu wyrzeczenia się przez jednostkę osobistych zainteresowań, postulatu bezinteresowności, który urasta w recepcji kantyzmu do roli ważnego wskaźnika postępowania moralnego.

Pojęcie „woli powszechnie prawodawczej” stanowi trawesta-cję pochodzącej od Rousseau koncepcji woli ludu, który sam ustanawia prawa, których przestrzega. Koncepcja ta przeniesiona ■na teren etyki wyraża ideę moralnej autonomii ludzkości. Idea ta określa ludzką godność: „godność człowieka —■ głosi Kant —

^s Por. H. .7. Paton, A Categorical Impcralive. A Study in Kant’s Morał, New York 1946.

⁹ I. Kant, Uzasadnianie mctaJUyki moralności, prze!. M. W:\rtenberg, BKF, Warszawa 195.'!, s. 50.

^In Ibidem, s. 62.

¹¹ Ibidem, s. 65.

514

33* 515